Vertalers aan het woord in maart

De Vertalersgalerij van Stijn van der Loo’s Studio BBH bestaat uit een hele reeks korte portretten van winnaars van de Martinus Nijhoffprijs. Deze maand verscheen daarin een wat langer videoportret van Kiki Coumans, die onder meer de Dr. Elly Jaffé prijs kreeg toegewezen.

In Ralph Aarnouts podcast Vertaalstemmen verschenen nog twee afleveringen:

 – Mattho Mandersloot, vertaler Koreaans: Hoe belangrijk is Han Kang voor de Koreaanse literatuur?
 – Anne Marie Koper, vertaler Engels en Duits: Zijn vertalers een bedreigde diersoort?

En op Vertaalverhaal verschenen deze maand vijf verhalen:

 – Brenda Lelie Over de vertaling van Moedermelk van Nora Ikstena
 – Rien Verhoef De zichtbaarheid van de vertaler
 – Gys-Walt van Egdom Rentmeesters van de taal
 – Jeanne Holierhoek Uitrusten met Foucault
 – Arthur Langeveld Dankwoord bij de aanvaarding van de Aleida Schot-prijs 1999

Ode aan de tekstredacteuren

Annelies Jorna

Zomaar een ode aan de vakbekwamen
          – vul zelf maar in, je kent de namen –
die meedenken, die corrigeren,
die suggereren, redigeren,
en achter hun laptop met scherpe blik
uitglijers opmerken van vertalers (als ik)
in samenstellingen: aanelkaar – of toch niet.
De pkm die scherp een gemist zinnetje ziet.
(Waar het boek trouwens zonder kan,
daar wordt het heus niet slechter van.
Maar goed, de auteur heeft de regie,
dus dat beslist de vertaler nie.
‘Hier mist een t!’
‘Neemt de corrector straks wel mee’.)

Ze ruilen waar het hoort hun om in hen,
bekende blunders van vertalers – die ik toevallig ken.

Dialect, idiolect, woordspelingen en -grappen:
hier een komma erin, en daar juist schrappen.
Ze brengen hoerenjongens in het gareel,
verwijderen een witregel te veel,
(of eh: teveel? te veel…? kijk niet in Van Dale,
ga niet in het Groene Boekje ronddwalen,
de pkm redt je, en anders wel de corrector:
de laatste wacht, de gelijktrekkers-collector.

En ja, vertalers mopperen soms vaker
op een corrector of persklaarmaker –
maar vandaag een loflied op die menskracht:
een te vaak ondergewaardeerd ambacht.

      (NB: ongecorrigeerd, niet geredigeerd, niet door AI gegeneerd,
       rijm waarvoor Annelies Jorna zich niet eens erg geneert.)

Toen ze nog op Facebook zat, plaatste Annelies Jorna die in 2005 de Martinus Nijhoffprijs ontving, daar dit eerbetoon aan de mensen met wie alle boekvertalers meestal – soms worden ze wegbezuinigd – samenwerken. Omdat dit werk het verdient ook elders aandacht te krijgen, stuurde ze het in en plaatsen wij het hier. Gelukkig bundelen ook deze tekstwerkers inmiddels hun krachten, want begin februari is Redactief officieel opgericht, de vakvereniging voor redacteuren, persklaarmakers en correctoren. Er is een website in aanbouw en op LinkedIn schrijft voorzitter Rosa Schogt iets meer over de vereniging die inmiddels al bijna honderd leden telt.

Murakami, moestuinen en meer

In memoriam Elbrich Fennema (1962 – 2025)

Of de operatie niet kon worden uitgesteld, want eerst moest de nieuwe Murakami nog worden afgerond. ‘Je hebt een tumor in je lijf en toch vind je de vertaling van Murakami belangrijker dan je eigen gezondheid. Gelukkig ging die arts daarin niet mee. Maar het zegt alles over Elbrichs toewijding aan het vak en haar liefde voor Murakami.’ Aldus Jessica Nash, uitgever van Huraki Murakami en van Elbrich Fennema, als vertaler en als auteur, in een artikel uit de Volkskrant bij het overlijden van Fennema.

Toen ze Japans leerde van docenten die geen native speaker waren, vertrok ze naar Japan om zich daar echt onder te dompelen in de taal. Ze werd er correspondent voor onder meer de NOS en NRC, keerde later terug naar Nederland en schreef Hoe Japan werkt voor Atlas die rond dezelfde tijd het werk van Murakami aankocht. Van het een kwam het ander. Ze werd vertaler, Murakami’s vertaler.

‘Ik zie mezelf als de muzikant die de compositie van de schrijver uitvoert,’ is een van haar uitspraken. De taalmuziek bedreef ze steevast halve dagen, de andere helft besteedde ze aan lezen ‘om inspiratie op te doen, invallen te krijgen’. En vermoedelijk ook in haar moestuin, want ze was een gedreven en geestdriftig tuinier, bleek ook uit Het grote moestuinierboek dat in 2020 van haar hand verscheen.

Het eerste dat haar man Pieter de Goede na haar uitvaart volgens de Volkskrant deed, was haar eerste vertaling van Murakami herlezen, Ten zuiden van de grens, want ‘dichter bij Elbrich kan ik niet komen’. Ook dat tekent hoezeer het vertalen haar leven was.

Lees hier Haruki & Murakami, het artikel dat ze in 2019 voor Filter schreef over het vertalen van de Japanse schrijver: https://www.tijdschrift-filter.nl/jaargangen/2019/263/haruki-murakami-11-15/

Wordt jouw boek illegaal gebruikt om AI te trainen?

Dat e-boeken op grote schaal illegaal te downloaden zijn van sites waar ze illegaal gratis beschikbaar worden gesteld, zonder enig overleg met rechthebbenden zoals auteurs, vertalers en uitgeverijen, is al geruime tijd bekend. Soms worden de sites uit de digitale lucht gehaald, maar even vaak duiken ze in net iets andere gedaante elders weer op.

Iets minder bekend is wellicht dat deze illegale verzamelingen ook op grote schaal door tech-bedrijven zijn gebruikt om hun AI’s te ontwikkelen. Het gezaghebbende The Atlantic beschrijft in een artikel hoe dat in zijn werk is gegaan en vermoedelijk nog steeds gebeurt. En men heeft het mogelijk gemaakt om de database van LibGen, de grootste, meest gebruikte illegale collectie, te doorzoeken. Zo kunnen schrijvers, vertalers en uitgevers checken of hun boeken ook zijn gebruikt om de AI’s van Big Tech te trainen.

Het artikel waarin de zoekmachine is opgenomen, vind je hier: The Unbelievable Scale of AI’s Pirated-Books Problem

Je kunt ook direct naar een aparte pagina voor de zoekmachine: Search LibGen, the Pirated-Books Database That Meta Used to Train AI – The Atlantic

Vertalersnamen zijn niet altijd terug te vinden in de database, auteursnamen wel. Engelse titels worden het eerst getoond, maar je kunt de titels per taal doorlopen.
Dat een titel voorkomt, betekent niet per se dat die daadwerkelijk gebruikt is om AI te trainen, al is de kans groot. Met name gevonden boeken die pas een jaar oud zijn of nog jonger zijn, zijn de dans misschien ontsprongen, al vertellen de techbedrijven niet of ze met hun illegale praktijken zijn gestopt. En de titels zijn dan sowieso wel illegaal gratis beschikbaar gesteld. Lees voor meer toelichting het artikel uit The Atlantic.

De kans is groot dat een boek in de database voorkomt. Van de boeken die ik de afgelopen vier jaar heb vertaald, verschijnt ongeveer de helft bij de zoekresultaten. Bij minstens één vermeldt het colofon expliciet dat zogenaamde tekst- en datamining niet is toegestaan…
Van collega’s komen soortgelijke verontrustende geluiden.

Vertaalverhaal – de oogst van februari

Mirjam van Hengel in gesprek met Imme Dros (en een beetje Harrie Geelen): Zonder taal geen leven | VertaalVerhaal.nl

Jan Fastenau over Ernst van Altena: Eregelder en ridder | VertaalVerhaal.nl

Ralph Aarnout: Hoe soepel moet ik het maken? | VertaalVerhaal.nl

Madeleine Mes (1961 -2024)

Madeleine Mes: Dankwoord bij de aanvaarding van de Aleida Schot-prijs 2015 | VertaalVerhaal.nl

En in Ralph Aarnouts podcastreeks Vertaalstemmen verscheen een nieuw gesprek: Vertaalstem: Hans van Pinxteren – Ralph Aarnout | vertaler

Vertalers laten van zich horen

Marijke Emeis werkt de laatste jaren vooral aan de vertaling van het prachtige werk van Anne Carson, maar was ruim 35 jaar geleden ook de vertaler van De duivelsverzen, de roman die schrijver Salman Rushdie op een fatwa kwam te staan die hem na 33 jaar bijna alsnog het leven kostte. Maar niet alleen de schrijver liep gevaar, ook zijn uitgevers en vertalers liepen soms levensgrote risico’s. Marijke Emeis spreekt daarover en over soortgelijke bedreigingen met de makers van de podcast Achter de ophef in de aflevering Terreur vs Kunst. https://www.vrij-links.nl/achter-de-ophef/terreur-vs-kunst

Emeis – Koopmann
Lelie – Groen

Van Alyssia Sebes’ videoreeks Vertalers aan het woord zijn inmiddels de laatste afleveringen verschenen, met de nog in de startblokken staande Christine Koopmann die nu vanuit het Nederlands in het Duits vertaalt na jaren werkzaam te zijn geweest in operatiekamers, en met Brenda Lelie die haar vertaalloopbaan voortvarend is gestart met Moedermelk van de Letse Nora Ikstena dat meteen werd genomineerd voor de Europese Literatuurprijs. https://www.youtube.com/@alyssia.vertaalt

Brenda sprak ook met Ralph Aarnout voor zijn podcast Vertaalstemmen, over hoe het is om de enige literatuurvertaler uit een taal te zijn, hoe ze min of meer toevallig in Letland is beland en de taal is gaan leren en vertaler werd en over de waardevolle bijdragen van een goede persklaarmaker, Annelies de Hertogh in dit geval. Ralph sprak ook met een heel ervaren vertaler die bepaald niet de enige is die uit het Engels vertaalt: Nico Groen die vooral bekend is om zijn vertalingen van zogenaamde natuurboeken van schrijvers als Robert Macfarlane en Dave Goulson, maar ook boeken van onder andere Zadie Smith en Jay McInerny op zijn naam heeft staan. Zij spraken onder meer over de poëzie van natuuropsommingen, het voordeel van een studie neerlandistiek en het ‘helpen’ of ‘verbeteren’ van een auteur. Je vindt de podcast op Aarnouts site https://www.aarnout.nl/podcast/ en verscheidene podcastplatforms.

Dit jaar proberen we hier ook maandelijks de mooie verhalen over vertalen van de site VertaalVerhaal te signaleren. In januari waren dat:

Mark Leenhouts in gesprek met Sybren Sybesma, over vertalen en de jammerlijke dominantie van het Angelsaksische romanmodel in de literaire cultuur.
https://vertaalverhaal.nl/project/romans-zijn-geen-documentaires/

Lette Vos over haar contact met auteur Sara Baume.
https://vertaalverhaal.nl/project/een-talige-vriendschap/

Het hier al eerder vermelde stuk van de vorig jaar overleden Arie van der Wal over de eerste zin van De vlucht van Jesús Carrasco.
https://vertaalverhaal.nl/project/de-eerste-zin-van-jesus-carrasco-de-vlucht/

En Edgar de Bruins dankwoord bij de aanvaarding van de Aleida Schot-prijs 2007.
https://vertaalverhaal.nl/project/dankwoord-bij-de-aanvaarding-van-de-aleida-schot-prijs-2007/

Luisterlezen

Vertaalstemmen, de podcast van Ralph Aarnout, is nu echt begonnen met een gesprek van ruim een half uur met Annemart Pilon over allerlei vertalerszaken zoals leuren met een favoriet boek, een voorlezende vader en de namen op het omslag. Je kunt het beluisteren op Ralphs site en het bekende scala aan podcastapps.

Ook Alyssia Sebes heeft haar videoreeks Vertalers aan het woord verder uitgebreid met een gesprek met Miriam Bunnik die veel getweeën vertaalt en dus schuift in een volgend gesprek haar kompaan Mara Schepers aan om samen te vertellen over het samen vertalen. En de daarop volgende aflevering komt uit België waar Janne van Beek vertelt over haar wedervaren als vertaler. Te bekijken op Instagram en YouTube.

Annemart Pilon, Janne van Beek, Mara Schepers en Miriam Bunnik

Eerder maakte we ook al melding van het overlijden van Arie van der Wal. VertaalVerhaal diepte uit de archieven van Athenaeums website een stuk van zijn hand op over de eerste zin van Jesús Carrasco, De vlucht: https://vertaalverhaal.nl/project/de-eerste-zin-van-jesus-carrasco-de-vlucht/.

Arie van der Wal (1954 – 2024)

Vrijdag 20 december verscheen er in de Volkskrant een in memoriam van vertaler Arie van der Wal in de rubriek ‘Het eeuwige leven’ onder de titel ‘Het was de vertaler van Gabriel Garcia Márquez om meer te doen dan alleen de literatuur’. Ondertussen blijkt uit het stuk en zijn vertaaloeuvre wel dat de literatuur hem na aan het hart lag. Hij vertaalde niet alleen bekende schrijvers als die van Honderd jaar eenzaamheid of Het huis met de geesten, maar introduceerde ook meerdere schrijvers bij uitgevers en lezers, zoals Jesús Carrasco en Juan Filloy.

Arie van der Wal (fotograaf onbekend)

Voor boekhandel Athenaeum vertelde hij bij het verschijnen van zijn vertaling van een nieuwe Vargas Llosa iets over het vertaalvak: ‘Het is allemaal niet erg spectaculair natuurlijk, maar misschien is het ook wel goed om eens te laten zien dat vertalen voor het grootste deel uit dit soort weinig opzienbarende overwegingen bestaat. Prachtige creatieve oplossingen voor moeilijke vertaalproblemen krijgen vaak de meeste aandacht, maar die vormen over het algemeen slechts een klein deel van het hele vertaalproces. De rest is proberen stijl, toon en ritme van het origineel zoveel mogelijk te benaderen.’

Arie van der Wal overleed op 17 november 2024 in Groningen.

Lees het in memoriam uit de krant of Van der Wals eigen uitleg over het vertalen van de openingsbedscène uit het boek van Vargas Llosa: https://www.athenaeum.nl/nieuws/vertalers/2017/de-bedsc%C3%A8ne-uit-mario-vargas-llosas-voor-uw-liefde-vertaald-door-arie-van-der-wal

Pod- en videocast

Wie graag niet alleen lezend, maar ook luisterend en kijkend meer te weten wil komen over vertalen en vertalers, kan terecht bij twee nieuwe initiatieven: de podcastreeks Vertaalstemmen van Ralph Aarnout en de videocastserie Vertalers aan het woord van Alyssia Sebes. Beide makers zijn zelf ook vertalers.

Ralph Aarnout – Alyssia Sebes

Sebes videocasts zijn te vinden op haar Instagram https://www.instagram.com/alyssia.vertaalt/ en op Vertalers aan het woord – YouTube. Daar verschenen al korte interviews met Annet van der Heijden, Fannah Palmer en Madelon Janse.

Van de Vertaalstemmen van Aarnout, “de podcast over het mooiste en misschien wel moeilijkste vak dat er bestaat”, staat een trailer op Spotify: https://open.spotify.com/show/64eTOizVPeS3sDM3ZljoEX en op zijn eigen site: https://www.aarnout.nl/podcast/ waarin uitgebreidere interviews worden beloofd met Annemart Pilon, Nico Groen, Brenda Lelie, Mattho Mandersloot, Hans van Pinxteren en Anne Marie Koper.

Aarnout maakte de reeks mede dankzij het Thérese Cornips-stipendium dat hij daarvoor kreeg. Sebes kreeg ondersteuning van het Letterenfonds dat samen met het CPNB ook al eerder Edward van de Vendels driedelige podcast mogelijk maakte over drie vertalers van drie beroemde auteurs, Rita Törnqvist-Verschuur, Huberte Vriesendorp en Wiebe Buddingh’ die respectievelijk Astrid Lindgren, Roald Dahl en J.K. Rowling vertaalden. Dat drieluik vind je o.a. hier: https://www.edwardvandevendel.nl/nieuws/vertaalpodcast-voor-de-cpnb.

In memoriam Viacheslav Sereda

Nizjny Tagil, 26 maart 1951 – Amsterdam 25 juli 2024

In dit blog gedenken we een vertaler van wie weinig mensen in Nederland een vertaling gelezen zullen hebben. Viacheslav Sereda – officiële Nederlandse transcriptie Vjatsjeslav, maar in zijn documenten stond de Engelse spelling – onder vrienden bekend als Slava, vertaalde Hongaarse literatuur in het Russisch. Dat deed hij sinds 2008 in Amsterdam, waar hij woonde met zijn vrouw Mari Alföldy, literair vertaler Hongaars-Nederlands, die hij in het Hongaars Vertalershuis in Balatonfüred had leren kennen. In 2024 overleed Slava in Amsterdam aan de gevolgen van kanker.

Viacheslav Sereda was een vooraanstaand literair vertaler Hongaars-Russisch. Zoon van fabrieksarbeiders uit een Siberische industriestad, was een talenstudie voor hem een venster op de wereld in de geïsoleerde Sovjetmaatschappij. Hij trok naar het duizenden kilometers verder gelegen St. Petersburg, toen Leningrad, met zijn rijke cultuur en geschiedenis, waar hij eigenlijk per toeval Hongaars ging studeren.

Verder lezen In memoriam Viacheslav Sereda