Auteur: Hans Kloos

Spreken vertalers in tongen?

Vertalers aan het woord in juni

Tot voor kort was er nog nooit een boek van de Argentijnse Mariana Dimópulos in het Nederlands verschenen. Maar onlangs zag bij uitgeverij Cossee Spreken in tongen het licht, een boek waarin de vertaler Duits en Engels in gesprek gaat met J.M. Coetzee over talen en vertalen. En dat leidt tot allerlei intrigerende overpeinzingen en uitspraken. Zo noemt Coetzee zijn Nederlandse vertaler zijn ‘Nederlandse tweelingbroer’. Ook nu werd de Zuid-Afrikaan vertaald door Peter Bergsma, terwijl zijn vertaalster voor het conto kwam van een andere vertaler Engels, Anna Helmers-Dieleman. Wat de vraag oproept of dat is gebeurd omdat er zoals gebruikelijk bij Engelse titels weer haast was geboden bij het maken van de vertaling of omdat de twee stemmen zo ook twee vertaalstemmen kregen? De Nederlandse vertalers werkten eerder samen aan het door Coetzee herziene Van man tot man van Olive Schreiner dat in januari al bij Cossee verscheen.

Ook vertaler Robert-Jan Henkes heeft zo zijn ideeën over taal en vertalen en die heeft hij bijeengebracht in Vertalen wat er niet staat, een titel waarin naast een bekende uitspraak van Karel van het Reve en een titel van Arthur Langeveld Nijhoffs beroemde regel ‘Lees maar, er staat niet wat er staat’ lijkt mee te spelen. Of dat betekent dat Henkes aanschurkt tegen Nijhoffs ideeën over taal, poëzie en vertaling oordele de lezer zelf. Een van de eersten die het boek bespreekt, voor en na lezing, is de met de Nijhoffprijs bekroonde Ton Naaijkens op de site van Filter: https://www.tijdschrift-filter.nl/webfilter/recensies/2025/robbert-jan-henkes-vertalen-wat-er-niet-staat/

In de Vertalersgalerij verscheen deze maand een mooi portret van Jos Vos, de gelauwerde vertaler van Japanse klassieke teksten.

VertaalVerhaal kwam deze maand met vijf verhalen:

– De bedscène uit Mario Vargas Llosa’s Voor uw liefde – Arie van der Wal
– Van moord onder studenten tot de dood van een studie, Jan Fastenau in gesprek met Peter Verstegen
– Taal als aangewaaide rijkdom – Profiel van Marietje d’Hane-Scheltema, door Jacqueline Oskamp
– Vertalen in beeld – Rien Verhoef
– Dankwoord bij de aanvaarding van de Amy van Markenprijs 2025 – Janny Middelbeek-Oortgiesen

Genomineerd

Onlangs maakten de jury’s van de Filter Vertaalprijzen en van de Europese Literatuurprijs bekend welke boeken en welke vertalers kans maken op de prijzen van dit jaar.

Dit zijn de nominaties voor de Filter Vertaalprijs 2025:

  • Goverdien Hauth-Grubben voor Pericallosa van Evelyn Roll (Pluim)
  • Annelies de Hertogh & Els de Roon Hertoge voor Stalingrad van Vasili Grossman (Balans)
  • Patrick Lateur voor Tragedies van Aischylos (Athenaeum – Polak & Van Gennep)
  • Frank Lekens voor De verlossers van William Gaddis (Kievenaar)
  • Jan Sietsma voor De verwarring van een jonge Törless van Robert Musil (Koppernik)

Lees hier waarom de jury deze boeken uitkoos: https://www.tijdschrift-filter.nl/filter-vertaalprijzen/2025/nominaties-filter-vertaalprijs-2025/

Voor de Filter Vertaalprijs 2025 voor kinder- en jeugdboeken zijn deze vijf vertalers en boeken genomineerd:

  • Aleid van Eekelen-Benders voor Het eiland aan de rand van de nacht van Lucy Strange (Gottmer)
  • Henrieke Herber voor De woordredders van Enrico Galiano (Luitingh Sijthoff)
  • Sophie Kuiper voor Het hart van een giraf is ongelooflijk groot van Sofia Chanfreau (Lannoo)
  • Lammie Post-Oostenbrink voor De trein van vier over twaalf van Conny Palmkvist (Kluitman)
  • Bette Westera voor Beloofd is beloofd, kleine panda’s van Rachel Bright (Gottmer)

Lees hier de motivering van de jury: https://www.tijdschrift-filter.nl/filter-vertaalprijzen/2025/nominaties-filter-vertaalprijs-kinder-en-jeugdboeken-2025/.
De bekendmaking van de winnaars, die elk 10.000 euro zullen ontvangen, is op 30 september.

En dit zijn de vier genomineerde boeken voor de Europese Literatuurprijs 2025:

  • Helder – Carys Davies, uit het Engels vertaald door Nicolette Hoekmeijer (Meulenhoff)
  • Ik gaf je ogen en je keek in de duisternis – Irene Solà, uit het Catalaans vertaald door Adri Boon (Cossee)
  • Rechter tussen twee vuren – Ivan Klíma, uit het Tsjechisch vertaald door Irma Pieper (Wereldbibliotheek)
  • Slechte gewoontes – Alana S. Portero, uit het Spaans vertaald door Annet van der Heijden en Alyssia Sebes (Meridiaan)

Aan de prijs is een bedrag van € 10.000 verbonden, voor zowel de schrijver als de vertaler(s). Op 3 september wordt bekend welk van deze vier boeken de Europese Literatuurprijs wint.

Redactief

Hoewel vertalers graag over hen mopperen, komt een boekvertaling niet zonder hen tot stand, de persklaarmakers, correctoren en freelance redacteuren. Schrijvers én vertalers weten dat zij door hen worden behoed voor gemopper van lezers. En elke zichzelf respecterende uitgeverij probeert de beste in te huren.

screenshot van redactief.nl

Tot nu toe moest elke persklaarmaker de eigen boontjes doppen en zelf voor het eigen belang opkomen. Gelukkig heeft een aantal van hen besloten de koppen bij elkaar te steken en een gezamenlijke vakvereniging op te richten: Redactief. Die bestaat officieel sinds 5 februari van dit jaar. En sinds vandaag is de website in de lucht waar je meer te weten kunt komen over de vereniging en meteen lid kunt worden: https://redactief.nl/.

In memoriam Mirjam de Veth

Eind mei is een van de kleurrijkste vertalers Frans overleden. Mirjam de Veth is 72 geworden. Ze heeft rond 2018 noodgedwongen het vertalen opgegeven toen haar wrede ziekte, Primair Progressieve Afasie, het verderwerken met taal onmogelijk maakte, waarna ze zich volledig wijdde aan haar tweede métier, de kunst, de tekenkunst in het bijzonder.

een van Mirjam de Veths zelfportretten

Haar vertaaloeuvre is groot en veelzijdig met een hele stoet aan bekende en minder bekende auteurs. Toen De seizoenen verscheen, haar vertaling van Maurice Pons’ Les saisons, was dat aanleiding haar werk in 2009 te bekronen met de Elly Jafféprijs. Lees hier haar dankwoord: https://vertaalverhaal.nl/project/dankwoord-bij-het-ontvangen-van-de-dr-elly-jaffe-prijs/

Op de site van vertaaltijdschrift Filter verscheen een mooi in memoriam van Désirée Schyns waarin ze veel facetten van de vertaalster, schrijfster, kunstenaar De Veth belicht: https://www.tijdschrift-filter.nl/webfilter/actueel/2025/week-26/im-mirjam-de-veth/

Ook de Groene Amsterdammer stond stil bij haar overlijden: https://www.groene.nl/artikel/mirjam-de-veth-8-mei-1953-30-mei-2025, net als de literatuurnieuwssite Tzum: https://www.tzum.info/2025/05/nieuws-vertaalster-frans-mirjam-de-veth-1953-2025-overleden/

Ze was ook een duidelijk verwoorder van het belang van vertalers om zich te verenigen, getuige deze video van de Vereniging van Letterkundigen, de voorganger van de Auteursbond die ook de vertalersbelangen behartigt.

PS Na de eerste plaatsing van het bovenstaande verscheen er ook in de NRC nog een in memoriam: Vertalen is inlijven, vond Mirjam de Veth (1953-2025) – NRC

En Peter Nijssen, uitgever bij De Arbeiderspers, gedenkt haar op zijn blog Nijssen Schrijft met een uitvoerig bericht, getiteld Het sluimeren van de taal.

Amy van Markenprijs 2025

De tweejaarlijkse Amy van Markenprijs “voor een uitmuntende, recent uitgekomen literaire vertaling uit het Deens, Noors, Zweeds, IJslands of Færöers” gaat deze keer naar Janny Middelbeek-Oortgiesen voor haar vertaling van de roman Wolvenkoorts van Kerstin Ekman (uit het Zweeds) en zal worden uitgereikt op vrijdag 13 juni in Groningen.

Janny Middelbeek-Oortgiesen

Dit is niet de eerste vertaalprijs die Janny Middelbeek-Oortgiesen ten deel valt. Zo ontving ze in 2018 de Letterenfonds Vertaalprijs en 2013 de Svenska Akademiens Tolkningspriset, de vertaalprijs van de Zweedse Academie die ook de Nobelprijs voor literatuur toekent. Daarnaast is ze ook meerdere keren genomineerd voor de Europese literatuurprijs. Recent nog voor Erfgrond, haar vertaling van Maria Turtschaninoffs roman Arvejord en eerder voor Osebol, de vertaling van de gelijknamige bundel van Marit Kapla en samen met Eline Jongsma voor Verzamelde Werken, de vertaling van de roman Samlade verk van Lydia Sandgren.

De Amy van Markenprijs is een initiatief van de Stichting Leonora Christina, die zich ten doel stelt de kennis van de Scandinavische letterkunde in Nederland te bevorderen en daartoe ook vertaalsubsidies verstrekt. Meer informatie over de prijs(uitreiking) en de stichting op de site van de stichting: https://www.leonorachristina.nl/nieuws/ en in dit persbericht.

Hoe om te lieg en hoe omme storie te vetel

Vertalers aan het woord in april

Onlangs verscheen Het paardenleger, Arie van der Ents vertaling van Isaak Babels verhalencyclus. Voor de gelegenheid was Van der Ent, die in Oekraïne woont, even in Nederland en verscheen er ook een interview met hem bij Rijnmond en de NOS, waarin hij onder andere vertelt hoe het is om nu in dat geplaagde land te wonen en waarom hij als vertaler Russisch veel Russische schrijvers niet meer vertaalt: https://nos.nl/regio/zh-rijnmond/artikel/626562-arie-van-der-ent-dichter-in-oorlogstijd-ik-wil-oekraine-uit-schaduw-van-rusland-halen

Arie van der Ent en zijn vrouw Juliette Gasilo in Hermanivka, het dorp onder Kyiv waar zij wonen (foto uit privécollectie)

Bij SKUT, ‘digitaal platform voor literatuur, kritiek en dialoog, dat middels brieven, essays, verhalend proza en poëzie het engagement opzoekt’, verscheen in een vertaling van Tommy van Avermaete en Yi Fong Au een interessant stuk uit Zuid-Afrika. Striptekenaar, illustrator, columnist, dichter én vertaler Nathan Trantaal schrijft over de aard van vertalen en wie wie kan vertalen: Verloren en gevonden in vertaling. Hij eindigt met een eigen gedicht in het Kaaps en zijn eigen vertaling in het Engels. Dit zijn de laatste regels in het Kaaps, de taal waarin hij meestal schrijft en waarover hij in het stuk ook meer vertelt:

My ma gloe in niks én sy gloe in alles
en jy sal nooit wiet of sy liegie.
Syt vi my gelee hoe om te lieg
en hoe omme storie te vetel
en hoe om te worry:
die secret is om te gan slaap.

Jy worry bieter as jy ytgerus is.

Op VertaalVerhaal verschenen deze maand vier verhalen:

Vertalers aan het woord in maart

De Vertalersgalerij van Stijn van der Loo’s Studio BBH bestaat uit een hele reeks korte portretten van winnaars van de Martinus Nijhoffprijs. Deze maand verscheen daarin een wat langer videoportret van Kiki Coumans, die onder meer de Dr. Elly Jaffé prijs kreeg toegewezen.

In Ralph Aarnouts podcast Vertaalstemmen verschenen nog twee afleveringen: 

 – Mattho Mandersloot, vertaler Koreaans: Hoe belangrijk is Han Kang voor de Koreaanse literatuur?
 – Anne Marie Koper, vertaler Engels en Duits: Zijn vertalers een bedreigde diersoort?

En op Vertaalverhaal verschenen deze maand vijf verhalen:

 – Brenda Lelie Over de vertaling van Moedermelk van Nora Ikstena
 – Rien Verhoef De zichtbaarheid van de vertaler
 – Gys-Walt van Egdom Rentmeesters van de taal
 – Jeanne Holierhoek Uitrusten met Foucault
 – Arthur Langeveld Dankwoord bij de aanvaarding van de Aleida Schot-prijs 1999

Ode aan de tekstredacteuren

Annelies Jorna

Zomaar een ode aan de vakbekwamen
          – vul zelf maar in, je kent de namen –
die meedenken, die corrigeren,
die suggereren, redigeren,
en achter hun laptop met scherpe blik
uitglijers opmerken van vertalers (als ik)
in samenstellingen: aanelkaar – of toch niet.
De pkm die scherp een gemist zinnetje ziet.
(Waar het boek trouwens zonder kan,
daar wordt het heus niet slechter van.
Maar goed, de auteur heeft de regie,
dus dat beslist de vertaler nie.
‘Hier mist een t!’
‘Neemt de corrector straks wel mee’.)

Ze ruilen waar het hoort hun om in hen,
bekende blunders van vertalers – die ik toevallig ken.

Dialect, idiolect, woordspelingen en -grappen:
hier een komma erin, en daar juist schrappen.
Ze brengen hoerenjongens in het gareel,
verwijderen een witregel te veel,
(of eh: teveel? te veel…? kijk niet in Van Dale,
ga niet in het Groene Boekje ronddwalen,
de pkm redt je, en anders wel de corrector:
de laatste wacht, de gelijktrekkers-collector.

En ja, vertalers mopperen soms vaker
op een corrector of persklaarmaker –
maar vandaag een loflied op die menskracht:
een te vaak ondergewaardeerd ambacht.

      (NB: ongecorrigeerd, niet geredigeerd, niet door AI gegeneerd,
       rijm waarvoor Annelies Jorna zich niet eens erg geneert.)

Toen ze nog op Facebook zat, plaatste Annelies Jorna die in 2005 de Martinus Nijhoffprijs ontving, daar dit eerbetoon aan de mensen met wie alle boekvertalers meestal – soms worden ze wegbezuinigd – samenwerken. Omdat dit werk het verdient ook elders aandacht te krijgen, stuurde ze het in en plaatsen wij het hier. Gelukkig bundelen ook deze tekstwerkers inmiddels hun krachten, want begin februari is Redactief officieel opgericht, de vakvereniging voor redacteuren, persklaarmakers en correctoren. Er is een website in aanbouw en op LinkedIn schrijft voorzitter Rosa Schogt iets meer over de vereniging die inmiddels al bijna honderd leden telt.

Murakami, moestuinen en meer

In memoriam Elbrich Fennema (1962 – 2025)

Of de operatie niet kon worden uitgesteld, want eerst moest de nieuwe Murakami nog worden afgerond. ‘Je hebt een tumor in je lijf en toch vind je de vertaling van Murakami belangrijker dan je eigen gezondheid. Gelukkig ging die arts daarin niet mee. Maar het zegt alles over Elbrichs toewijding aan het vak en haar liefde voor Murakami.’ Aldus Jessica Nash, uitgever van Huraki Murakami en van Elbrich Fennema, als vertaler en als auteur, in een artikel uit de Volkskrant bij het overlijden van Fennema.

Toen ze Japans leerde van docenten die geen native speaker waren, vertrok ze naar Japan om zich daar echt onder te dompelen in de taal. Ze werd er correspondent voor onder meer de NOS en NRC, keerde later terug naar Nederland en schreef Hoe Japan werkt voor Atlas die rond dezelfde tijd het werk van Murakami aankocht. Van het een kwam het ander. Ze werd vertaler, Murakami’s vertaler.

‘Ik zie mezelf als de muzikant die de compositie van de schrijver uitvoert,’ is een van haar uitspraken. De taalmuziek bedreef ze steevast halve dagen, de andere helft besteedde ze aan lezen ‘om inspiratie op te doen, invallen te krijgen’. En vermoedelijk ook in haar moestuin, want ze was een gedreven en geestdriftig tuinier, bleek ook uit Het grote moestuinierboek dat in 2020 van haar hand verscheen.

Het eerste dat haar man Pieter de Goede na haar uitvaart volgens de Volkskrant deed, was haar eerste vertaling van Murakami herlezen, Ten zuiden van de grens, want ‘dichter bij Elbrich kan ik niet komen’. Ook dat tekent hoezeer het vertalen haar leven was.

Lees hier Haruki & Murakami, het artikel dat ze in 2019 voor Filter schreef over het vertalen van de Japanse schrijver: https://www.tijdschrift-filter.nl/jaargangen/2019/263/haruki-murakami-11-15/

Wordt jouw boek illegaal gebruikt om AI te trainen?

Dat e-boeken op grote schaal illegaal te downloaden zijn van sites waar ze illegaal gratis beschikbaar worden gesteld, zonder enig overleg met rechthebbenden zoals auteurs, vertalers en uitgeverijen, is al geruime tijd bekend. Soms worden de sites uit de digitale lucht gehaald, maar even vaak duiken ze in net iets andere gedaante elders weer op.

Iets minder bekend is wellicht dat deze illegale verzamelingen ook op grote schaal door tech-bedrijven zijn gebruikt om hun AI’s te ontwikkelen. Het gezaghebbende The Atlantic beschrijft in een artikel hoe dat in zijn werk is gegaan en vermoedelijk nog steeds gebeurt. En men heeft het mogelijk gemaakt om de database van LibGen, de grootste, meest gebruikte illegale collectie, te doorzoeken. Zo kunnen schrijvers, vertalers en uitgevers checken of hun boeken ook zijn gebruikt om de AI’s van Big Tech te trainen.

Het artikel waarin de zoekmachine is opgenomen, vind je hier: The Unbelievable Scale of AI’s Pirated-Books Problem

Je kunt ook direct naar een aparte pagina voor de zoekmachine: Search LibGen, the Pirated-Books Database That Meta Used to Train AI – The Atlantic

Vertalersnamen zijn niet altijd terug te vinden in de database, auteursnamen wel. Engelse titels worden het eerst getoond, maar je kunt de titels per taal doorlopen.
Dat een titel voorkomt, betekent niet per se dat die daadwerkelijk gebruikt is om AI te trainen, al is de kans groot. Met name gevonden boeken die pas een jaar oud zijn of nog jonger zijn, zijn de dans misschien ontsprongen, al vertellen de techbedrijven niet of ze met hun illegale praktijken zijn gestopt. En de titels zijn dan sowieso wel illegaal gratis beschikbaar gesteld. Lees voor meer toelichting het artikel uit The Atlantic.

De kans is groot dat een boek in de database voorkomt. Van de boeken die ik de afgelopen vier jaar heb vertaald, verschijnt ongeveer de helft bij de zoekresultaten. Bij minstens één vermeldt het colofon expliciet dat zogenaamde tekst- en datamining niet is toegestaan…
Van collega’s komen soortgelijke verontrustende geluiden.