vertaalpraktijk – Boekvertalers

Vertalers aan het woord in maart

De Vertalersgalerij van Stijn van der Loo’s Studio BBH bestaat uit een hele reeks korte portretten van winnaars van de Martinus Nijhoffprijs. Deze maand verscheen daarin een wat langer videoportret van Kiki Coumans, die onder meer de Dr. Elly Jaffé prijs kreeg toegewezen.

In Ralph Aarnouts podcast Vertaalstemmen verschenen nog twee afleveringen:

 – Mattho Mandersloot, vertaler Koreaans: Hoe belangrijk is Han Kang voor de Koreaanse literatuur?

 – Anne Marie Koper, vertaler Engels en Duits: Zijn vertalers een bedreigde diersoort?

En op Vertaalverhaal verschenen deze maand vijf verhalen:

 – Brenda Lelie Over de vertaling van Moedermelk van Nora Ikstena

 – Rien Verhoef De zichtbaarheid van de vertaler

 – Gys-Walt van Egdom Rentmeesters van de taal

 – Jeanne Holierhoek Uitrusten met Foucault

 – Arthur Langeveld Dankwoord bij de aanvaarding van de Aleida Schot-prijs 1999

Ode aan de tekstredacteuren

Annelies Jorna

Zomaar een ode aan de vakbekwamen
– vul zelf maar in, je kent de namen –
die meedenken, die corrigeren,
die suggereren, redigeren,
en achter hun laptop met scherpe blik
uitglijers opmerken van vertalers (als ik)
in samenstellingen: aanelkaar – of toch niet.
De pkm die scherp een gemist zinnetje ziet.
(Waar het boek trouwens zonder kan,
daar wordt het heus niet slechter van.
Maar goed, de auteur heeft de regie,
dus dat beslist de vertaler nie.
‘Hier mist een t!’
‘Neemt de corrector straks wel mee’.)

Ze ruilen waar het hoort hun om in hen,
bekende blunders van vertalers – die ik toevallig ken.

Dialect, idiolect, woordspelingen en -grappen:
hier een komma erin, en daar juist schrappen.
Ze brengen hoerenjongens in het gareel,
verwijderen een witregel te veel,
(of eh: teveel? te veel…? kijk niet in Van Dale,
ga niet in het Groene Boekje ronddwalen,
de pkm redt je, en anders wel de corrector:
de laatste wacht, de gelijktrekkers-collector.

En ja, vertalers mopperen soms vaker
op een corrector of persklaarmaker –
maar vandaag een loflied op die menskracht:
een te vaak ondergewaardeerd ambacht.

(NB: ongecorrigeerd, niet geredigeerd, niet door AI gegeneerd,
rijm waarvoor Annelies Jorna zich niet eens erg geneert.)

Toen ze nog op Facebook zat, plaatste Annelies Jorna die in 2005 de Martinus Nijhoffprijs ontving, daar dit eerbetoon aan de mensen met wie alle boekvertalers meestal – soms worden ze wegbezuinigd – samenwerken. Omdat dit werk het verdient ook elders aandacht te krijgen, stuurde ze het in en plaatsen wij het hier. Gelukkig bundelen ook deze tekstwerkers inmiddels hun krachten, want begin februari is Redactief officieel opgericht, de vakvereniging voor redacteuren, persklaarmakers en correctoren. Er is een website in aanbouw en op LinkedIn schrijft voorzitter Rosa Schogt iets meer over de vereniging die inmiddels al bijna honderd leden telt.

Wordt jouw boek illegaal gebruikt om AI te trainen?

Dat e-boeken op grote schaal illegaal te downloaden zijn van sites waar ze illegaal gratis beschikbaar worden gesteld, zonder enig overleg met rechthebbenden zoals auteurs, vertalers en uitgeverijen, is al geruime tijd bekend. Soms worden de sites uit de digitale lucht gehaald, maar even vaak duiken ze in net iets andere gedaante elders weer op.

Iets minder bekend is wellicht dat deze illegale verzamelingen ook op grote schaal door tech-bedrijven zijn gebruikt om hun AI’s te ontwikkelen. Het gezaghebbende The Atlantic beschrijft in een artikel hoe dat in zijn werk is gegaan en vermoedelijk nog steeds gebeurt. En men heeft het mogelijk gemaakt om de database van LibGen, de grootste, meest gebruikte illegale collectie, te doorzoeken. Zo kunnen schrijvers, vertalers en uitgevers checken of hun boeken ook zijn gebruikt om de AI’s van Big Tech te trainen.

Het artikel waarin de zoekmachine is opgenomen, vind je hier: The Unbelievable Scale of AI’s Pirated-Books Problem

Je kunt ook direct naar een aparte pagina voor de zoekmachine: Search LibGen, the Pirated-Books Database That Meta Used to Train AI – The Atlantic

Vertalersnamen zijn niet altijd terug te vinden in de database, auteursnamen wel. Engelse titels worden het eerst getoond, maar je kunt de titels per taal doorlopen.
Dat een titel voorkomt, betekent niet per se dat die daadwerkelijk gebruikt is om AI te trainen, al is de kans groot. Met name gevonden boeken die pas een jaar oud zijn of nog jonger zijn, zijn de dans misschien ontsprongen, al vertellen de techbedrijven niet of ze met hun illegale praktijken zijn gestopt. En de titels zijn dan sowieso wel illegaal gratis beschikbaar gesteld. Lees voor meer toelichting het artikel uit The Atlantic.

De kans is groot dat een boek in de database voorkomt. Van de boeken die ik de afgelopen vier jaar heb vertaald, verschijnt ongeveer de helft bij de zoekresultaten. Bij minstens één vermeldt het colofon expliciet dat zogenaamde tekst- en datamining niet is toegestaan…
Van collega’s komen soortgelijke verontrustende geluiden.

Vertaalverhaal – de oogst van februari

Mirjam van Hengel in gesprek met Imme Dros (en een beetje Harrie Geelen): Zonder taal geen leven | VertaalVerhaal.nl

Jan Fastenau over Ernst van Altena: Eregelder en ridder | VertaalVerhaal.nl

Ralph Aarnout: Hoe soepel moet ik het maken? | VertaalVerhaal.nl

Madeleine Mes: Dankwoord bij de aanvaarding van de Aleida Schot-prijs 2015 | VertaalVerhaal.nl

En in Ralph Aarnouts podcastreeks Vertaalstemmen verscheen een nieuw gesprek: Vertaalstem: Hans van Pinxteren – Ralph Aarnout | vertaler

Vertalers laten van zich horen

Marijke Emeis werkt de laatste jaren vooral aan de vertaling van het prachtige werk van Anne Carson, maar was ruim 35 jaar geleden ook de vertaler van De duivelsverzen, de roman die schrijver Salman Rushdie op een fatwa kwam te staan die hem na 33 jaar bijna alsnog het leven kostte. Maar niet alleen de schrijver liep gevaar, ook zijn uitgevers en vertalers liepen soms levensgrote risico’s. Marijke Emeis spreekt daarover en over soortgelijke bedreigingen met de makers van de podcast Achter de ophef in de aflevering Terreur vs Kunst. https://www.vrij-links.nl/achter-de-ophef/terreur-vs-kunst

Van Alyssia Sebes’ videoreeks Vertalers aan het woord zijn inmiddels de laatste afleveringen verschenen, met de nog in de startblokken staande Christine Koopmann die nu vanuit het Nederlands in het Duits vertaalt na jaren werkzaam te zijn geweest in operatiekamers, en met Brenda Lelie die haar vertaalloopbaan voortvarend is gestart met Moedermelk van de Letse Nora Ikstena dat meteen werd genomineerd voor de Europese Literatuurprijs. https://www.youtube.com/@alyssia.vertaalt

Brenda sprak ook met Ralph Aarnout voor zijn podcast Vertaalstemmen, over hoe het is om de enige literatuurvertaler uit een taal te zijn, hoe ze min of meer toevallig in Letland is beland en de taal is gaan leren en vertaler werd en over de waardevolle bijdragen van een goede persklaarmaker, Annelies de Hertogh in dit geval. Ralph sprak ook met een heel ervaren vertaler die bepaald niet de enige is die uit het Engels vertaalt: Nico Groen die vooral bekend is om zijn vertalingen van zogenaamde natuurboeken van schrijvers als Robert Macfarlane en Dave Goulson, maar ook boeken van onder andere Zadie Smith en Jay McInerny op zijn naam heeft staan. Zij spraken onder meer over de poëzie van natuuropsommingen, het voordeel van een studie neerlandistiek en het ‘helpen’ of ‘verbeteren’ van een auteur. Je vindt de podcast op Aarnouts site https://www.aarnout.nl/podcast/ en verscheidene podcastplatforms.

Dit jaar proberen we hier ook maandelijks de mooie verhalen over vertalen van de site VertaalVerhaal te signaleren. In januari waren dat:

Mark Leenhouts in gesprek met Sybren Sybesma, over vertalen en de jammerlijke dominantie van het Angelsaksische romanmodel in de literaire cultuur.
https://vertaalverhaal.nl/project/romans-zijn-geen-documentaires/

Lette Vos over haar contact met auteur Sara Baume.
https://vertaalverhaal.nl/project/een-talige-vriendschap/

Het hier al eerder vermelde stuk van de vorig jaar overleden Arie van der Wal over de eerste zin van De vlucht van Jesús Carrasco.
https://vertaalverhaal.nl/project/de-eerste-zin-van-jesus-carrasco-de-vlucht/

En Edgar de Bruins dankwoord bij de aanvaarding van de Aleida Schot-prijs 2007.
https://vertaalverhaal.nl/project/dankwoord-bij-de-aanvaarding-van-de-aleida-schot-prijs-2007/

Vertalers in de prijzen

Eerder berichtten we hier al over de nominaties voor de Europese Literatuurprijs en de Filter Vertaalprijzen. Inmiddels zijn alle drie de prijzen toegekend en ook boekvertalers.nl feliciteert Maria Postema, Rokus Hofstede en Karol Lesman!

Maria Postema won de Filter Vertaalprijs voor kinder- & jeugdboeken 2024 met haar vertaling van Julia en de Haai van Kiran Millwood Hargrave. Uit het juryrapport: ‘in de vertaling van Maria Postema is ieder woord raak. (…) Haar verfijnde keuzes roepen precies de heldere beelden op die de lezer zo diep raken. (…) Voor haar geweldige vertalingen zou ze nu al een oeuvre-Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken mogen krijgen.’ Lees het juryrapport.

Andere genomineerden waren Robbert-Jan Henkes, Inge Piryns, Lore Aertsen en Bette Westera.

Rokus Hofstede won de Filter Vertaalprijs 2024 voor Schoonheid op aarde van Charles Ferdinand Ramuz. Uit het juryrapport: ‘een boek dat de hedendaagse literaire mogelijkheden van het Nederlands vergroot, zoals het de mogelijkheden van de brontaal een eeuw geleden heeft vergroot. (…) een vertaler die van begin tot eind in deze wervelende, golvende, voortdurend uit de bocht vliegende tekst koers houdt als een onverschrokken kapitein. Die in zijn vertaling absoluut meesterschap toont, en erin slaagt om de tekst met eenzelfde speelsheid en plezier te benaderen als de oorspronkelijke schrijver.’ Lees het juryrapport.

Andere genomineerden waren Annelous Stiggelbout, Liesbeth van Nes, Jan Fastenau en Kiki Coumans.

Karol Lesman won samen met de Poolse Nobelprijswinnaar Olga Tokarczuk de Europese Literatuurprijs 2024 voor zijn vertaling van haar Empusion. Uit het juryrapport: ‘De meanderende Tokarczuk-zinnen die laveren in het geheimzinnige gebied tussen weten en niet-weten zijn met grote klasse vertaald door Karol Lesman. Hem valt het grootste compliment te beurt dat een vertaler kan krijgen: je hebt op geen enkel moment het gevoel een vertaalde roman te lezen.’

Andere genomineerde vertalers waren Lette Vos, Kiki Coumans en Jan van der Haar.

Lesman en Tokarczuk zullen samen op 2 november 2024 worden geïnterviewd op het Crossing Borderfestival. Daarvoor zijn alle kaartjes inmiddels al uitverkocht. Wel is er nog een groot interview met Lesman te lezen in de downloadbare festivalbijlage van De Groene Amsterdammer.

Gekoppeld aan de Europese Vertaalprijs is de Vertalersgeluktoernee, een reeks literaire avonden waarop vertalers die op de longlist voor de prijs stonden, vertellen over hun werk. Er staan er nog twee op de agenda, een met Marianne Molenaar en Martin de Haan in Maastricht op 17 oktober en een met Niek Miedema & Harm Damsma en Kiki Coumans in Amsterdam op 25 oktober. Klik voor meer info op de links op de volgende pagina: https://www.europeseliteratuurprijs.nl/vertalersgeluk/2024/

Eigenbelang, algemeen belang

Niemand in de boekenbranche zit te wachten op een verhoging van de BTW van 9 naar 21 procent. Ook vertalers niet. Dus is het logisch dat die daartegen in het geweer komen. Maar het gaat hier bepaald niet alleen om het eigenbelang van mensen uit de boekenwereld. Geen enkele lezer zal staan juichen bij een substantiële prijsverhoging. En hoe duurder het wordt om kranten en boeken te lezen, hoe minder mensen ze zullen lezen. Juist de bronnen die de mogelijkheid geven om goed, feitelijk geïnformeerd te worden en een zaak van meerdere kanten te bekijken en er genuanceerd over na te denken, dreigen beperkt te worden in hun bereik. En dat is misschien koren op de molen van een radicaal rechtse regering, maar het gaat in tegen het algemeen belang, het belang van de Nederlander waarmee die politici zo graag schermen.

Dus onderteken de petitie tegen de verhoging van de BTW op kranten en boeken. En in de theater- en kunstenwereld dreigt hetzelfde te gebeuren. Ook de petitie die dat wil voorkomen kun je natuurlijk ondertekenen.

Broeders van het Groene Woud

Annelous Stiggelbout leest, vertaalt en bestudeert Chinese literatuur. Sinds 2006 heeft ze poëzie, korte verhalen en romans vertaald voor verschillende Nederlandse uitgeverijen en literaire tijdschriften. Na enige omzwervingen in China, Taiwan en Leiden richt ze zich sinds 2013 voltijd op de Chinese literatuur. Ze heeft werk vertaald van onder anderen Han Han, Yue Tao, Sanmao en Zhang Yueran.

Ik ben bezig met de vertaling van de nieuwste roman van Zhang Yueran, werktitel De spijker, en daarbij loop ik (uiteraard) regelmatig tegen lastige vertaalkwesties aan. Bijvoorbeeld als Zhang schrijft over de spelletjes van de twee hoofdpersonen.

Twee kinderen zijn op zoek zijn naar een plek om ongestoord eindeloos te kunnen spelen. Buiten, in het compound waar ze wonen, worden ze overal weggejaagd, maar dan heeft de ene de oplossing: zijn opa, die in vegetatieve toestand is, ligt in zijn eentje op een ziekenhuiskamer. Dáár kunnen ze terecht! Zo gezegd, zo gedaan. En opa wordt al snel onderdeel van hun spel (ja, dat is wat macaber). Verder lezen Broeders van het Groene Woud

Bloemfontein

Wat voorafging
Op 19 oktober 2009 verscheen er op Boekvertalers een artikel van me over mijn vertaling van A Fork in the Road (’n Vurk in die pad) van André Brink, een opdracht die ik kreeg omdat bijna honderd vertalers zich solidair met me verklaarden nadat Brinks Nederlandse uitgever had laten weten dat iemand die al een kwart eeuw Brink vertaalt geen recht had op diens lijvige biografie tenzij hij bijna 200.000 woorden kon vertalen binnen een tijdbestek van vier maanden. Als ik eraan terugdenk, is het moment waarop me duidelijk werd hoeveel mensen er achter me stonden nog steeds een koude-rillingen-moment. Zo’n moment diende zich een paar jaar later nog een keer aan toen ik een mailtje kreeg van uitgeverij Van Oorschot met de mededeling dat mijn vertaalvoorstel van de klassieke Afrikaanse roman Kroniek van Perdepoort van Anna M. Louw in goede aarde was gevallen, iets wat nooit zou zijn gebeurd zonder de solidariteitsverklaring van vijf jaar eerder. Op 9 januari 2014 verscheen ook daarover een artikel over op Boekvertalers. En eind vorig jaar kregen de bijna honderd handtekeningen alweer een vervolg. Ik werd namelijk door het Vrystaat Kunstefees uitgenodigd om in Bloemfontein te komen praten over mijn werk als vertaler Afrikaans en in het bijzonder over het vertalen van de grote schrijver Karel Schoeman, die onlangs is overleden. Verder lezen Bloemfontein

Net uit: Ver weg – Is auteurswens wet?

Alon Hilu, Ver weg Ver weg (Hachi Rachok Sjeïfsjar) door Alon Hilu, uit het Hebreeuws vertaald door Sylvie Hoyinck, uitgegeven door Anthos, 2013.

Ver weg is een brief-/mailwisseling tussen Michaël, een jurist op leeftijd, en zijn neef Nadav, een gevoelige, gedichten schrijvende jongeman die zijn driejarige dienstplicht vervult. Michaël heeft een openbaring gehad en heeft besloten om te gaan reizen, Nadav zit gekluisterd aan een antennepost in de Negev, is de pispaal van de commandant en kan geen kant op. Een groter contrast is nauwelijks denkbaar.

Begane auteur
Toen ik aan de vertaling begon van Ver weg van Alon Hilu, bleek de auteur al meteen zeer begaan met het vertaalproces. Zodra duidelijk was dat ik het boek zou gaan doen, zocht hij contact via de mail en toen ik eenmaal bezig was, voorzag hij me van een uitgebreide woordenlijst met slang en specifieke uitdrukkingen – met uitleg. Verder lezen Net uit: Ver weg – Is auteurswens wet?