Spreken vertalers in tongen?

Vertalers aan het woord in juni

Tot voor kort was er nog nooit een boek van de Argentijnse Mariana Dimópulos in het Nederlands verschenen. Maar onlangs zag bij uitgeverij Cossee Spreken in tongen het licht, een boek waarin de vertaler Duits en Engels in gesprek gaat met J.M. Coetzee over talen en vertalen. En dat leidt tot allerlei intrigerende overpeinzingen en uitspraken. Zo noemt Coetzee zijn Nederlandse vertaler zijn ‘Nederlandse tweelingbroer’. Ook nu werd de Zuid-Afrikaan vertaald door Peter Bergsma, terwijl zijn vertaalster voor het conto kwam van een andere vertaler Engels, Anna Helmers-Dieleman. Wat de vraag oproept of dat is gebeurd omdat er zoals gebruikelijk bij Engelse titels weer haast was geboden bij het maken van de vertaling of omdat de twee stemmen zo ook twee vertaalstemmen kregen? De Nederlandse vertalers werkten eerder samen aan het door Coetzee herziene Van man tot man van Olive Schreiner dat in januari al bij Cossee verscheen.

Ook vertaler Robert-Jan Henkes heeft zo zijn ideeën over taal en vertalen en die heeft hij bijeengebracht in Vertalen wat er niet staat, een titel waarin naast een bekende uitspraak van Karel van het Reve en een titel van Arthur Langeveld Nijhoffs beroemde regel ‘Lees maar, er staat niet wat er staat’ lijkt mee te spelen. Of dat betekent dat Henkes aanschurkt tegen Nijhoffs ideeën over taal, poëzie en vertaling oordele de lezer zelf. Een van de eersten die het boek bespreekt, voor en na lezing, is de met de Nijhoffprijs bekroonde Ton Naaijkens op de site van Filter: https://www.tijdschrift-filter.nl/webfilter/recensies/2025/robbert-jan-henkes-vertalen-wat-er-niet-staat/

In de Vertalersgalerij verscheen deze maand een mooi portret van Jos Vos, de gelauwerde vertaler van Japanse klassieke teksten.

VertaalVerhaal kwam deze maand met vijf verhalen:

De bedscène uit Mario Vargas Llosa’s Voor uw liefde – Arie van der Wal
Van moord onder studenten tot de dood van een studie, Jan Fastenau in gesprek met Peter Verstegen
Taal als aangewaaide rijkdom – Profiel van Marietje d’Hane-Scheltema, door Jacqueline Oskamp
Vertalen in beeld – Rien Verhoef
Dankwoord bij de aanvaarding van de Amy van Markenprijs 2025 – Janny Middelbeek-Oortgiesen

Vertalers aan het woord in mei

De Vertalersgeluktournee die de Europese literatuurprijs vergezelt – zie eerder bericht – is alweer van start gegaan. Klik hier of op de dag voor meer info.

  • Dinsdag 20 mei, 19.30
    Kunstlievend Genootschap Pictura, Groningen
    Met vertalers Adriaan van der Hoeven & Edith Koenders (De A van Asta – Tine Høeg) en Liedwien Biekmann & Tjadine Stheeman (Lied van de Profeet – Paul Lynch) 
  • Donderdag 5 juni, 19.30
    Boekhandel Hijman Ongerijmd, Arnhem
    Met vertalers Roel Schuyt (De engel van het verdwijnen – Slobodan Šnajder) en Martine Woudt (Waak over haar – Jean-Baptiste Andrea)
  • Donderdag 12 juni, 17.30
    Boekhandel Broese, Utrecht
    Met vertalers Josephine Rijnaarts (Lichtspel – Daniel Kehlmann) en Annet van der Heijden & Alyssia Sebes (Slechte gewoontes – Alana S. Portero)
  • Woensdag 18 juni, 20.00
    Boekhandel Van Pampus, Amsterdam
    Met vertalers Nicolette Hoekmeijer (Helder – Carys Davies) en Kitty Pouwels (In orbit – Samantha Harvey)

Vertaalster Kitty Pouwels doet niet alleen mee aan deze tournee, maar is ook een podcast begonnen onder de titel Zwemmen met Cassandra. De eerste aflevering staat inmiddels online op de podcastsites waaronder Apple en Spotify.

Op Vertaalverhaal verschenen deze maand vier verhalen:

En op de Vertalersgalerij presenteert Stijn van der Loo een nieuw portret met beelden uit 2011 van Emmanuel Kummer, vertaler van Célines Reis naar het einde van de nacht.

Vertalers aan het woord in maart

De Vertalersgalerij van Stijn van der Loo’s Studio BBH bestaat uit een hele reeks korte portretten van winnaars van de Martinus Nijhoffprijs. Deze maand verscheen daarin een wat langer videoportret van Kiki Coumans, die onder meer de Dr. Elly Jaffé prijs kreeg toegewezen.

In Ralph Aarnouts podcast Vertaalstemmen verschenen nog twee afleveringen:

 – Mattho Mandersloot, vertaler Koreaans: Hoe belangrijk is Han Kang voor de Koreaanse literatuur?
 – Anne Marie Koper, vertaler Engels en Duits: Zijn vertalers een bedreigde diersoort?

En op Vertaalverhaal verschenen deze maand vijf verhalen:

 – Brenda Lelie Over de vertaling van Moedermelk van Nora Ikstena
 – Rien Verhoef De zichtbaarheid van de vertaler
 – Gys-Walt van Egdom Rentmeesters van de taal
 – Jeanne Holierhoek Uitrusten met Foucault
 – Arthur Langeveld Dankwoord bij de aanvaarding van de Aleida Schot-prijs 1999

Ode aan de tekstredacteuren

Annelies Jorna

Zomaar een ode aan de vakbekwamen
          – vul zelf maar in, je kent de namen –
die meedenken, die corrigeren,
die suggereren, redigeren,
en achter hun laptop met scherpe blik
uitglijers opmerken van vertalers (als ik)
in samenstellingen: aanelkaar – of toch niet.
De pkm die scherp een gemist zinnetje ziet.
(Waar het boek trouwens zonder kan,
daar wordt het heus niet slechter van.
Maar goed, de auteur heeft de regie,
dus dat beslist de vertaler nie.
‘Hier mist een t!’
‘Neemt de corrector straks wel mee’.)

Ze ruilen waar het hoort hun om in hen,
bekende blunders van vertalers – die ik toevallig ken.

Dialect, idiolect, woordspelingen en -grappen:
hier een komma erin, en daar juist schrappen.
Ze brengen hoerenjongens in het gareel,
verwijderen een witregel te veel,
(of eh: teveel? te veel…? kijk niet in Van Dale,
ga niet in het Groene Boekje ronddwalen,
de pkm redt je, en anders wel de corrector:
de laatste wacht, de gelijktrekkers-collector.

En ja, vertalers mopperen soms vaker
op een corrector of persklaarmaker –
maar vandaag een loflied op die menskracht:
een te vaak ondergewaardeerd ambacht.

      (NB: ongecorrigeerd, niet geredigeerd, niet door AI gegeneerd,
       rijm waarvoor Annelies Jorna zich niet eens erg geneert.)

Toen ze nog op Facebook zat, plaatste Annelies Jorna die in 2005 de Martinus Nijhoffprijs ontving, daar dit eerbetoon aan de mensen met wie alle boekvertalers meestal – soms worden ze wegbezuinigd – samenwerken. Omdat dit werk het verdient ook elders aandacht te krijgen, stuurde ze het in en plaatsen wij het hier. Gelukkig bundelen ook deze tekstwerkers inmiddels hun krachten, want begin februari is Redactief officieel opgericht, de vakvereniging voor redacteuren, persklaarmakers en correctoren. Er is een website in aanbouw en op LinkedIn schrijft voorzitter Rosa Schogt iets meer over de vereniging die inmiddels al bijna honderd leden telt.

Wordt jouw boek illegaal gebruikt om AI te trainen?

Dat e-boeken op grote schaal illegaal te downloaden zijn van sites waar ze illegaal gratis beschikbaar worden gesteld, zonder enig overleg met rechthebbenden zoals auteurs, vertalers en uitgeverijen, is al geruime tijd bekend. Soms worden de sites uit de digitale lucht gehaald, maar even vaak duiken ze in net iets andere gedaante elders weer op.

Iets minder bekend is wellicht dat deze illegale verzamelingen ook op grote schaal door tech-bedrijven zijn gebruikt om hun AI’s te ontwikkelen. Het gezaghebbende The Atlantic beschrijft in een artikel hoe dat in zijn werk is gegaan en vermoedelijk nog steeds gebeurt. En men heeft het mogelijk gemaakt om de database van LibGen, de grootste, meest gebruikte illegale collectie, te doorzoeken. Zo kunnen schrijvers, vertalers en uitgevers checken of hun boeken ook zijn gebruikt om de AI’s van Big Tech te trainen.

Het artikel waarin de zoekmachine is opgenomen, vind je hier: The Unbelievable Scale of AI’s Pirated-Books Problem

Je kunt ook direct naar een aparte pagina voor de zoekmachine: Search LibGen, the Pirated-Books Database That Meta Used to Train AI – The Atlantic

Vertalersnamen zijn niet altijd terug te vinden in de database, auteursnamen wel. Engelse titels worden het eerst getoond, maar je kunt de titels per taal doorlopen.
Dat een titel voorkomt, betekent niet per se dat die daadwerkelijk gebruikt is om AI te trainen, al is de kans groot. Met name gevonden boeken die pas een jaar oud zijn of nog jonger zijn, zijn de dans misschien ontsprongen, al vertellen de techbedrijven niet of ze met hun illegale praktijken zijn gestopt. En de titels zijn dan sowieso wel illegaal gratis beschikbaar gesteld. Lees voor meer toelichting het artikel uit The Atlantic.

De kans is groot dat een boek in de database voorkomt. Van de boeken die ik de afgelopen vier jaar heb vertaald, verschijnt ongeveer de helft bij de zoekresultaten. Bij minstens één vermeldt het colofon expliciet dat zogenaamde tekst- en datamining niet is toegestaan…
Van collega’s komen soortgelijke verontrustende geluiden.

Vertaalverhaal – de oogst van februari

Mirjam van Hengel in gesprek met Imme Dros (en een beetje Harrie Geelen): Zonder taal geen leven | VertaalVerhaal.nl

Jan Fastenau over Ernst van Altena: Eregelder en ridder | VertaalVerhaal.nl

Ralph Aarnout: Hoe soepel moet ik het maken? | VertaalVerhaal.nl

Madeleine Mes (1961 -2024)

Madeleine Mes: Dankwoord bij de aanvaarding van de Aleida Schot-prijs 2015 | VertaalVerhaal.nl

En in Ralph Aarnouts podcastreeks Vertaalstemmen verscheen een nieuw gesprek: Vertaalstem: Hans van Pinxteren – Ralph Aarnout | vertaler

In memoriam Viacheslav Sereda

Nizjny Tagil, 26 maart 1951 – Amsterdam 25 juli 2024

In dit blog gedenken we een vertaler van wie weinig mensen in Nederland een vertaling gelezen zullen hebben. Viacheslav Sereda – officiële Nederlandse transcriptie Vjatsjeslav, maar in zijn documenten stond de Engelse spelling – onder vrienden bekend als Slava, vertaalde Hongaarse literatuur in het Russisch. Dat deed hij sinds 2008 in Amsterdam, waar hij woonde met zijn vrouw Mari Alföldy, literair vertaler Hongaars-Nederlands, die hij in het Hongaars Vertalershuis in Balatonfüred had leren kennen. In 2024 overleed Slava in Amsterdam aan de gevolgen van kanker.

Viacheslav Sereda was een vooraanstaand literair vertaler Hongaars-Russisch. Zoon van fabrieksarbeiders uit een Siberische industriestad, was een talenstudie voor hem een venster op de wereld in de geïsoleerde Sovjetmaatschappij. Hij trok naar het duizenden kilometers verder gelegen St. Petersburg, toen Leningrad, met zijn rijke cultuur en geschiedenis, waar hij eigenlijk per toeval Hongaars ging studeren.

Verder lezen In memoriam Viacheslav Sereda

Vertalers in de prijzen

Eerder berichtten we hier al over de nominaties voor de Europese Literatuurprijs en de Filter Vertaalprijzen. Inmiddels zijn alle drie de prijzen toegekend en ook boekvertalers.nl feliciteert Maria Postema, Rokus Hofstede en Karol Lesman!

Maria Postema won de Filter Vertaalprijs voor kinder- & jeugdboeken 2024 met haar vertaling van Julia en de Haai van Kiran Millwood Hargrave. Uit het juryrapport: ‘in de vertaling van Maria Postema is ieder woord raak. (…) Haar verfijnde keuzes roepen precies de heldere beelden op die de lezer zo diep raken. (…) Voor haar geweldige vertalingen zou ze nu al een oeuvre-Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken mogen krijgen.’ Lees het juryrapport.

Andere genomineerden waren Robbert-Jan Henkes, Inge Piryns, Lore Aertsen en Bette Westera.

Rokus Hofstede won de Filter Vertaalprijs 2024 voor Schoonheid op aarde van Charles Ferdinand Ramuz. Uit het juryrapport: ‘een boek dat de hedendaagse literaire mogelijkheden van het Nederlands vergroot, zoals het de mogelijkheden van de brontaal een eeuw geleden heeft vergroot. (…) een vertaler die van begin tot eind in deze wervelende, golvende, voortdurend uit de bocht vliegende tekst koers houdt als een onverschrokken kapitein. Die in zijn vertaling absoluut meesterschap toont, en erin slaagt om de tekst met eenzelfde speelsheid en plezier te benaderen als de oorspronkelijke schrijver.’ Lees het juryrapport.

Andere genomineerden waren Annelous Stiggelbout, Liesbeth van Nes, Jan Fastenau en Kiki Coumans.

Karol Lesman won samen met de Poolse Nobelprijswinnaar Olga Tokarczuk de Europese Literatuurprijs 2024 voor zijn vertaling van haar Empusion. Uit het juryrapport: ‘De meanderende Tokarczuk-zinnen die laveren in het geheimzinnige gebied tussen weten en niet-weten zijn met grote klasse vertaald door Karol Lesman. Hem valt het grootste compliment te beurt dat een vertaler kan krijgen: je hebt op geen enkel moment het gevoel een vertaalde roman te lezen.’

Andere genomineerde vertalers waren Lette Vos, Kiki Coumans en Jan van der Haar.

Lesman en Tokarczuk zullen samen op 2 november 2024 worden geïnterviewd op het Crossing Borderfestival. Daarvoor zijn alle kaartjes inmiddels al uitverkocht. Wel is er nog een groot interview met Lesman te lezen in de downloadbare festivalbijlage van De Groene Amsterdammer.

Gekoppeld aan de Europese Vertaalprijs is de Vertalersgeluktoernee, een reeks literaire avonden waarop vertalers die op de longlist voor de prijs stonden, vertellen over hun werk. Er staan er nog twee op de agenda, een met Marianne Molenaar en Martin de Haan in Maastricht op 17 oktober en een met Niek Miedema & Harm Damsma en Kiki Coumans in Amsterdam op 25 oktober. Klik voor meer info op de links op de volgende pagina: https://www.europeseliteratuurprijs.nl/vertalersgeluk/2024/

Vertaalcellen

Literaire vertalingen uit zogenaamde ‘kleine’ talen lijken nog zeldzamer te worden dan ze al zijn. Op universiteiten verdwijnen steeds meer kleine talen. En zo dreigt de kruisbestuiving van verschillende culturen steeds meer beperkt te worden tot die van de grote talen. Diversiteit staat niet alleen in de natuur onder druk, maar ook in de literatuur, in de cultuur in brede zin.

Om daar iets aan te doen gaat literair tijdschrift Terras vertaalcellen oprichten: samenwerkingsverbanden van een kenner van een kleine taal met een ervaren vertaler, een beginnende vertaler en een redacteur. Hier kun je daar meer over lezen: https://terras.substack.com/p/terras-gaat-vertaalcellen-inrichten

de illustratie van een kiemcel op het omslag van Vestdijks essays

Waarom voor de benaming vertaalcéllen is gekozen, wordt niet direct uit de doeken gedaan. Het roept allerlei associaties op, van een monnikencel tot een communistische cel tot een viruscel. Het treffendste is vermoedelijk de titel die Vestdijk gaf aan zijn beschouwing over aard en wezen van de poëzie: de glanzende kiemcel. Dat hopen de vertaalcellen ook te worden.

“We besteden onze menselijkheid uit aan een algoritme”

Vertaler en schrijver Martin de Haan schreef voor de Volkskrant een zeer lezenswaardig stuk over kunstmatige intelligentie in de wereld van de kunst en de literatuur en die van het vertalen in het bijzonder. Lees AI kan de menselijke vertaler overbodig maken. Maar waarom zouden we dat willen?

Deze illustratie van Leonie Bos verlucht het krantenartikel