Het negerboek, van Lawrence Hill, vertaald door Ine Willems, uitgegeven bij Ailantus (oorspronkelijke titel: The Book of Negroes; zie ook het filmpje van Harper Collins op YouTube.
Aminata Diallo, dochter van een vroedvrouw en een edelsmid, is elf wanneer ze op het pad buiten Bayo wordt ontvoerd door slavenhandelaren. Drie maanden lang loopt ze in een gestaag groeiende keten van gevangengenomen negers naar de kust om daar gebrandmerkt te worden en verscheept naar de Amerikaanse koloniën. De verschrikkingen van het slavenschip, de slavenmarkt van Charles Town en de daaropvolgende jaren van slavernij – eerst op een indigoplantage, dan in het huishouden van de joodse indigo-inspecteur Solomon Lindo, die het woord ‘slaaf’ bij voorkeur mijdt en zijn slaven in plaats daarvan ‘bedienden’ noemt – beleeft de lezer door haar ogen in een relaas dat onvermijdelijk doet denken aan The Known World van Edward P. Jones (in 2005 bij Querido verschenen als De bekende wereld, vertaald door Marian Lameris).
‘En dat, begreep ik, betekende het om slaaf te zijn: je verleden deed er niet toe, in het heden was je onzichtbaar en je had geen zeggenschap over je toekomst.’
Abolitionisten
Wanneer Aminata Lindo op zijn zakenreis naar New York vergezelt, weet ze te ontsnappen. Het feit dat ze heeft leren lezen en schrijven en zich het vak van vroedvrouw heeft eigengemaakt, is haar redding: tijdens de Amerikaanse Revolutie helpt ze de liefjes van Britse officieren bij hun bevallingen, en ze wordt ingehuurd als klerk wanneer de Britten hun zoveelste belofte aan de negerbevolking lijken te houden. Iedere vrije neger die minstens een jaar achter Britse linies heeft gewerkt, krijgt een overtocht aangeboden naar de vrije kolonie Nova Scotia, en hectaren eigen land. En al die negers moeten worden geregistreerd in The Book of Negroes. Haar vastbeslotenheid om terug te keren naar haar geboortedorp houdt haar op de been en zal haar uiteindelijk van Nova Scotia naar Freetown voeren en vandaar naar de abolitionisten in Londen.
Drinking Gourd
Het boek leverde schoolvoorbeelden van vertaalproblemen: nog in Afrika kijkt Aminata op naar de sterren, waar ze de Drinking Gourd ziet glinsteren, bij ons beter bekend als het steelpannetje of de Grote Beer. Nog afgezien van het feit dat beren in Afrika nooit vrij voorhanden zijn geweest en dat steelpannetjes dat in die tijd evenmin waren, dragen die twee woorden, Drinking Gourd, een culturele lading mee die eenvoudigweg niet kan of mag worden wegvertaald: zie http://www.followthedrinkinggourd.org/. En wat doe je met het Gullah, de negertaal in het Diepe Zuiden, die expliciet aan bod komt? De vraag hoe je master vertaalt, is in vergelijking daarmee gemakkelijk. Maar het meest voor de hand liggende probleem heb ik nog niet genoemd, namelijk: welke woorden gebruik je om de leden van de zwarte bevolking aan te duiden: neger, zwarte man of vrouw, zwarten?
De oplossing voor de Drinking Gourd is niet moeders mooiste, maar levert wel een aardige anekdote op. Als vertaler doorloop je alle stadia: via vluchtroute langs kalebas naar pollepel, en van Afrikaanse sterrenbeeldbenamingen en steelpan naar de Beer. En bij een visioen van Winnie de Poeh die zijn poot in een honingpot met een curieuze steel steekt, houdt het op. Verslagen schrijf je: ‘[…] de Waterkruik met zijn glinsterende handvat, de Drinking Gourd, zoals ik later zou leren.’ Een noodoplossing. Het kán: Aminata kijkt namelijk als oude dame terug op haar leven en vertelt dit hele verhaal. Ook de redacteur piekert erover. Ze hakt de knoop door, en wanneer je dagen nadien, de Dag Dat Het Boek Bij De Drukker Ligt, samen het glas heft op de voltooiing van het project, vertelt ze haar oplossing…: ‘steelpan met zijn glinsterende handvat, de Drinking Gourd, zoals…’ enzovoort. Haar reactievermogen en daadkracht zijn echter subliem: ze graait haar mobieltje uit haar tas, toetst fluks en feilloos een telefoonnummer in en draait de zaak terug naar ‘waterkruik’.
Raciale spanning
Het voert te ver om uit te leggen wat ik met het Gullah heb gedaan; laat ik volstaan met te zeggen dat het een plaats heeft gekregen. De directe rede tussen slaven onderling heb ik gewoon Nederlands gehouden, met hier en daar kleurwoorden: honey chile, Massa. En omdat ik het slavenengels in de vertaling grotendeels verloren moest geven, heb ik daarnaast het ‘Master’ van de brontekst opgesplitst: Master voor de verteller en voor de blanken, en Massa voor de slaven in de directe rede met hun eigenaren. Het boy dat in de brontekst vanzelfsprekend met enige regelmaat terugkomt, heb ik in de vertaling welgeteld drie keer laten staan: alle drie de keren bij een moment van hoogopgelopen raciale spanning.
En raciale spanning was onderdeel van het vertaalproces: in de brontekst refereerde Aminata slechts één keer aan zichzelf met het tegenwoordig politiek correcte black woman en 25 keer aan andere… mensen-met-een-diep-donkere-huidskleur met black of blacks. Doorgaans, ik meen 458 keer, gebruikte ze echter negro, een woord dat de gemoederen in de VS zodanig op tilt doet slaan dat de titel van de Amerikaanse uitgave niet The Book of Negroes is, zoals het historische document waarop de roman is gebaseerd, maar Someone Knows My Name. Maar goed, wie uit de precieze telling opmaakt dat het Nederlands een punt van discussie heeft gevormd, heeft gelijk. Wat is beledigender als niets neutraal is: ‘neger’ of ‘zwarte’? Het Middelnederlands woordenboek gaf aan dat in de achttiende eeuw ‘neger’ wel degelijk nog een neutrale term was, reden voor mij om het door Lawrence Hill gekozen negro ook simpelweg met ‘neger’ te vertalen.
Lijkt me een zeer indrukwekkend boek, dat voor aardig wat hoofdbrekens heeft gezorgd, zeg! Ik vind dat je ze mooi hebt opgelost.
En die anekdote: priceless! Zo zie je maar weer dat de vertaler het boek vaak het beste kent en eigenlijk altijd het laatste woord zou moeten hebben. 😉
Reactie by Maya Denneman — 6 juni 2011 @ 14.46 uur
De titel van het boek is misplaatst: er bestaan geen ‘negers’, maar mensen van Afrikaanse origine.
Het n-woord is kwetsend voor mensen van Afrikaanse origine. Het is een woord, eigenlijk een scheldnaam die bedacht is door witte slavendrijvers voor de tot slaaf gemaakte Afrikaanse mensen in het tijd perk van de slavernij in de Amerika’s.
De auteur en vertaler zouden zich moeten schamen om een boek met zo een titel in Nederland uit te brengen: er is een aantal jaren geleden een ontzettend grote strijd gevoerd met Van Dale om het n-woord uit de Dikke Van Dale te halen: dat is niet gelukt, maar in de laatste editie van de dikke Van Dale is wel opgenomen dat sommige mensen zich gekwetst kunnen voelen door het n-woord.
Ik heb begrepen dat de auteur dit boek onder een andere titel in de VS heeft uitgebracht, omdat de samenleving daar het niet accepteert dat haar burgers worden gekwetst: het is wel merkwaardig of misschien juist niet zo merkwaardig dat Nederland anno 21ste eeuw wel open staat voor een boek met zo een titel! Komt dit misschien door het ‘Wilderstijdperk’ waarin we leven?
Reactie by Maakoeba — 6 juni 2011 @ 21.58 uur
Beste Maakoeba,
Allereerst spijt het me dat je je gekwetst zou voelen door bewoordingen die nu, in de eenentwintigste eeuw, als krenkend worden ervaren, maar die in de zeventiende eeuw waarin het verhaal speelt volmaakt neutraal waren, ook voor de zwarte gemeenschap zelf.
Ik hoop dat je van me wilt aannemen dat noch vertaler, noch auteur – zelf kind uit een gemengd huwelijk, met voorouders die als slaven uit Afrika ontvoerd en tewerkgesteld waren, ooit de bedoeling heeft gehad te kwetsen. Juist niet. Juist het tegenovergestelde: in zekere zin is het historische register, The Book of Negroes, een schriftelijke erkenning van schuld van de Britten. In dat register werd duizenden voormalige slaven, Afrikaanse mensen, zwart op wit vrijheid en landbezit toegekend als aflossing van schuld.
De auteur heeft met dit boek die erkenning van schuld wereldkundig gemaakt, wat nog nooit iemand had gedaan. The Book of Negroes, het historische register, was alleen bekend bij een selecte groep ingewijden, en juist in dit Wilderstijdperk is het belangrijk dat mensen te horen krijgen hoe goed de slavenhandelaars wísten dat hun praktijken op een afgrijselijke manier alle menselijkheid misten. Er bestaat geen excuus voor de verschrikkingen die je een ander aandoet.
Met goede groet,
Ine Willems
Reactie by Ine — 7 juni 2011 @ 10.31 uur
Hej Maya,
Sorry sorry, zag net je commentaar pas! (Ze zijn godbetert een boekverbranding van Het negerboek aan het plannen, vandaar dat ik de commentaren nog maar eens doorlas.) Het is een mooie, meeslepende roman, en heel vertellend, wat vertalen een genot maakt, maar de hoofdbrekens waren er zeker (ik pieker er nog altijd over of ik er niet ergens toch een elegantere oplossing voor kan vinden; in mijn kleine teen of in de koffiekringen op mijn tafel of zo). En geen kwaad woord over de redactie, hoor. De redacteur is dezelfde gedachtenrotonde af gegaan als ik, maar dan in een fractie van de tijd die ik had. Wel vreselijk grappig om te zien dat iemand op precies hetzelfde moment als jij denkt De Vondst te hebben gedaan om daarna, net als jij, die hele vondst als een mislukte soufflé ineen te zien zijgen ;-). Het fijne is dat er dan over te praten valt en dat er subiet iets aan wordt gedaan, dat is inderdaad niet overal zo.
gr,
Ine
Reactie by Ine — 14 juni 2011 @ 19.52 uur
@Ine Boekverbranding? Niet te geloven en nog waar ook. Op 22 juni wil Roy — Negerzoen — Groenberg het boek verbranden op het Nationaal Monument Slavernijverleden in het Amsterdamse Oosterpark. J.J. Soetekouw schrijft erover op zijn weblog. Ik heb daar weinig aan toe te voegen. Groenberg heeft de schrijver op de hoogte gesteld van zijn voornemen. De reactie van Lawrence Hill vind je hier. In Frankrijk (en Québec) heeft het boek de titel Aminata gekregen, de naam van de hoofdpersoon (en Hills oudste dochter). Marie-Claude Girard besprak het in La Presse.
Reactie by Richard Kwakkel — 15 juni 2011 @ 10.40 uur
Boekverbranden!!! Verbijsterend. Soetekouw stelt terecht de vraag of Groenberg het boek heeft gelezen. Nee natuurlijk! En bovendien: alsof je door het n-woord, zoals Groenberg dat noemt, uit het woordenboek te verwijderen de geschiedenis verandert. Misschien moeten we een tegendemonstratie organiseren bij het monument.
Reactie by Martine Vosmaer — 15 juni 2011 @ 12.04 uur
Goeie reactie, Ine. Verbijsterend, inderdaad. Een tegendemonstratie lijkt me te veel eer voor die aansteller, waarschijnlijk word je dan alleen maar beticht van racisme. (Wat was je van plan, met “mensenvanafrikaanseorigine-zoenen” gooien?)
Reactie by Lidwien — 15 juni 2011 @ 12.42 uur
Uitgeverij Ailantus heeft ook een verklaring uitgegeven. Met toestemming van Lidewijde Paris heeft de redactie van het weblog die inmiddels hier geplaatst.
Reactie by Richard Kwakkel — 15 juni 2011 @ 14.40 uur
Ik heb gisteravond eens zitten zoeken naar de laatst bekende gelegenheid dat er in Nederland een boekverbranding plaatsvond, en ik vond iets over ene Pontiaan van Hattem, auteur in 1718. Daarna vind ik eigenlijk alleen maar meldingen over de boekverbranding van 10 mei 1933. Verbijsterend is het woord wel, ja. En natuurlijk hebben ze het boek niet gelezen! (Jij telt het op je vingers uit, denk ik, Martine, maar van Lidewijde hoorde ik dat ‘ze’ het nota bene formeel hadden bevestigd.) Nou ja, de reactie van Lawrence Hill is spot on. Wat een bizarre toestand, hè?
Reactie by Ine — 15 juni 2011 @ 17.18 uur
Echt bizar. Gooit de boze meneer ook alle muziekceedeetjes op de brandstapel waar het woord nigga wordt gebruikt? Dat wordt een vuurzee.
Reactie by Anne Jongeling — 15 juni 2011 @ 18.20 uur
Ine, wat een goed, zorgvuldig antwoord op Maakoeba. Ik hoop dat hij/zij het ook heeft gelezen. Het is altijd jammer als mensen in kwaadheid ontsteken over iets waar ze het fijne niet van blijken te weten.
En een boek verbranden zonder het te hebben gelezen…? Inderdaad een bizarre toestand!
Het ging mij in mijn reactie ook alleen om het feit dat vertalers de tekst (vaak) het beste kennen en was zeker niet op jouw redacteur gericht, die absoluut adequaat heeft gehandeld.
Reactie by Maya Denneman — 17 juni 2011 @ 10.01 uur
Dit is typisch nederland !! Het is het meest racistische land dat ik ken , hier mag je namelijk discrimineren , echt .
Sinterklaas is een goed voorbeeld , maar nog duidelijker is het als je bekijkt welke benamingen nederland door de jaren heen heeft bedacht om aan te geven dat je wel mag denken dat je een nederlander bent, maar niet een volwaardige , al ben je hier geboren , medelander…allochtoon….tis belachelijk, dat vinden anderen landen ook.
Hier hebben domme achterlijke ,racisten het voor het zeggen , helaas..ik ga er een proefschrift van maken ….
Probeer maar een boek met als titel : zij hebben een varkenshuidskleur , ofzo te maken …binnen de kortste keren kamervragen en dergelijke ….
treurig
Reactie by Ben Maareenneger — 26 juni 2011 @ 10.49 uur
Beste Ben Maareenneger,
Je reactie maakt duidelijk dat het onderwerp je hoog zit. Zo hoog, dat de emoties de overhand nemen en je wellicht niet goed begrijpt waar het Ine in haar blogstuk om te doen was: hoe moet je een term vertalen die door velen als discriminerend wordt beschouwd op een zodanige manier dat de betekenis van het woord in de oorspronkelijke taal overeind blijft en je tegelijkertijd niemand wil beledigen of discrimineren?
Ine heeft voor de oplossing “neger”gekozen en heeft uitgelegd hoe ze daartoe gekomen is. Je hoeft het met haar oplossing en redenering niet eens te zijn, maar wij als vertalers zouden dan wel graag van je horen hoe jij het probleem zou aanpakken. Heb jij een goede oplossing voor de vertaling van het woord “negro” in het boek van Lawrence Hill?
Wellicht dat er een betere oplossing bestaat die andere vertalers in andere, toekomstige boeken dan zouden kunnen gebruiken.
Reactie by L.Pijttersen — 28 juni 2011 @ 21.32 uur
Neger vind ik juist goed gekozen, het drukt uit waar het boek over gaat: slavernij en onderdrukking. Bovendien refereert de titel aan een “Book of Negroes” dat ooit heeft bestaan, het heette nu eenmaal niet “Book of Afro Americans . Boekverbrandingen? Gratis publiciteit, moet je maar denken.
Reactie by Etteke de Boer — 7 juni 2017 @ 10.59 uur
Dank je wel, Etteke, dat vond ik ook. WB de gratis publiciteit: dat zei ik destijds tegen de uitgever, compleet met schouderophalen, maar toen die vertelde dat ze (persoonlijk) werd bedreigd vanwege Het negerboek, kreeg het even een andere lading.
Reactie by Ine Willems — 23 augustus 2017 @ 14.47 uur