Jaren geleden kreeg het vertalersduo Van Santen en Vosmaer een boek aangeboden van ene Mark Z. Danielewski, een jonge Amerikaanse schrijver. House of Leaves (dat in de vertaling Het Kaartenhuis werd) was een ongewoon boek. Ten eerste was er het verhaal zelf, de geschiedenis van een jong stel dat een huis koopt in Virginia en na een tijdje ontdekt dat er vreemde dingen aan de hand zijn met het huis. Eerst proberen ze het nog op te lossen met feng shui, maar zonder succes. Het huis blijkt van binnen groter dan van buiten. Het heeft ingewanden waar je in kunt verdwalen, waar mensen door worden opgeslokt.
Parallel aan dit verhaal is er de geschiedenis van Johnny Truant, een wat schimmige figuur die een kist bezit van ene Zampano, die weer de schrijver van het verhaal over het huis zou zijn. Het geheel is gelardeerd met noten over de meest uiteenlopende onderwerpen. Ook de vormgeving van het boek is opmerkelijk. Er zijn bladzijden waar de spanning wordt opgevoerd met één woord per bladzijde, er zijn stukjes in spiegelschrift, er zijn blauwomrande kadertjes met lijsten termen (van onderdelen die nodig zijn bij het installeren van een centrale verwarming tot alle mogelijke houtsoorten) en achterin staan ook nog brieven van de moeder van Johnny Truant. Een koektrommel vol allerhande. Een van de leukste boeken die we ooit hebben vertaald.
Omdat het in verschillende stijlen was geschreven, omdat we op zoek moesten naar rare woorden voor in de lijsten, omdat er allerlei woordgrapjes in stonden waar we een oplossing voor moesten vinden en omdat we in een reeks vertalingen in allerlei talen van een passage uit de Odyssee de vertaling van de oude Carel Vosmaer konden gebruiken (tot groot onbegrip van de persklaarmaker: ‘Waarom hebben ze zo’n oude vertaling gekozen?’, niet beseffend dat een lid van het vertalersduo familie is van de oude Carel).
Het is een boek dat vooral bij jongere lezers zal aanslaan; je moet bereid zijn op een andere manier te lezen: niet alles wat op een bladzijde staat, maar gewoon het ene verhaal volgen, dan terugbladeren en het andere verhaal weer oppakken, tussendoor wat in de noten en lijsten snuffelen en accepteren dat het boek je vaak voor raadsels stelt.
Overigens, voor de liefhebbers: er ligt net weer een nieuwe editie in de winkels.
Het Vijftig Jaars Zwaard
Na Het Kaartenhuis volgde een nog vreemder boek, Het Vijftig Jaars Zwaard, 
een soort gruwelsprookje. We hebben een bladzijde hieruit gebruikt voor een workshop tijdens de Vertaaldagen, wat een van de deelnemers de verzuchting ontlokte: ‘Zo’n boek zou ik helemaal niet aannemen.’ Maar afgezien van de typografie, de zelfverzonnen of ietwat ‘verschoven’ woorden, viel het eigenlijk best mee.
Dus toen we tijdens een van de uiterst genoeglijke borrels van De Bezige Bij het volgende boek van Danielewski aangeboden kregen, riepen we volmondig: ‘Ja, natuurlijk!’
‘Het is wel erg vreemd,’ waarschuwde de redacteur nog.
‘Geen probleem, hoe vreemder hoe leuker.’ Ik hoor het ons nog zeggen.
Only Revolutions
Maar toen kregen we, maanden later, het boek onder ogen. Only Revolutions was niet vreemd, het was totaal ongrijpbaar. Onder druk van De Bezige Bij hebben we na enige aarzeling de opdracht aangenomen, waar we al vrij snel veel spijt van kregen. Maar toen zaten we eraan vast. Een vrouw een vrouw een woord een woord…
Het verhaal is eenvoudig: Sam en Hailey, een jong stel van 16, rijdt kriskras door Amerika, komt in allerlei omstandigheden terecht, en aan het einde gaan ze dood. Een soort moderne Romeo en Julia. So far so good. Maar dan komt het: het verhaal beslaat een tijdsspanne van een hele eeuw, terwijl de hoofdpersonen 16 blijven.
Er is het verhaal van Sam dat de ene kant uitgaat, maar als je het boek omdraait, is er het verhaal van Hailey dat de andere kant opgaat. Hun verhalen lijken op elkaar, maar ook weer niet. Elke bladzijde bevat 360 woorden, verdeeld over Sam + een lijst met historische feiten, en Hailey + een lijst historische feiten. Vier keer 90 woorden dus. Daarnaast volgt het verhaal min of meer het taalgebruik van de verschillende tijden waar we doorheen reizen (van 1863 tot 1963 en van 1963 tot 2063). Min of meer, want voor de jaren na 2008 blijft het gokken, natuurlijk.
Geboden en verboden
Voor de vertaling kregen we een lijst met voorschriften van 10 A4’tjes lang, met inbegrip van een ellenlange lijst boeken die Danielewski zelf had geraadpleegd. Er waren allerlei woorden die niet gebruikt mochten worden, al waren er op elke regel ook een paar uitzonderingen. Zo zijn bijvoorbeeld woorden die met ‘zien’ te maken hebben taboe (look, see, regard, blue, red etc.) met uitzondering van geel en groen (geel staat voor Hailey, groen staat voor Sam), woorden die met religie te maken hebben (god, devil, angel, demon, church) mogen niet, met uitzondering van bishop en pope. Ook had Danielewski uit de geraadpleegde boeken de meest obscure termen gevist voor ballet, of knikkeren of pokeren, en het kostte soms een hele tijd voordat we in de gaten hadden dat het daarover ging. En dan was er nog het ritme, soms rijm, en veel alliteratie.
Argot
Onzeker en angstig begonnen we aan de klus. Aanvankelijk stelden we voortdurend vragen aan de schrijver, maar omdat zijn antwoorden nog meer lagen aan de toch al erg gelaagde tekst toevoegden en we zo helemaal nooit meer tot een vertaling konden komen, besloten we daarmee op te houden.
We hebben ongeveer twee jaar aan het project gewerkt, al gebiedt de eerlijkheid te zeggen dat we in de tussentijd ook ander werk hebben aangenomen, nadat we al diverse leuke opdrachten aan onze neus voorbij hadden zien gaan. Na ongeveer een jaar ontdekten we dat de Franse vertaler Claro al klaar was (O Révolutions, verschenen bij Denoël). We hebben onmiddellijk het boek gekocht en zagen dat hij heel vrij had vertaald, in een sappig argot, en zich vaak weinig van alle grapjes en spitsvondigheden van Danielewski had aangetrokken. Nu hadden we een dilemma, dat zich op elke bladzij opnieuw aandiende: hoe vrij konden we zijn, hoeveel betekenis konden we laten vallen als we de tekst ook mooi wilden laten klinken? Het Nederlands kent geen argot, zoals het Frans, dus moesten we een eigen taal ontwikkelen. Over het algemeen zijn we vrij dicht bij de oorspronkelijke tekst gebleven, en we hebben geprobeerd zo min mogelijk van de vele betekenissen te laten vallen, maar voor elke keuze die wij hebben gemaakt, waren talloze andere keuzes mogelijk geweest.
Zucht van verlichting
Het boek is nu ingeleverd, met een zucht van verlichting, en het bezorgt waarschijnlijk nu een persklaarmaker vele hoofdbrekens. Dus het verhaal krijgt nog een staartje.
En dan de vraag die vaak gesteld werd als wij weer eens zaten te weeklagen en te jammeren: ‘Maar was het leuk om te doen?’ Ja, het was leuk en uitdagend, en bij vlagen inspirerend, maar ook veel te veel en veel te lang. En eigenlijk een werk dat nooit af zal zijn.
Hulde! En ik ga meteen eens hier in de bieb kijken of ik de (natuurlijk) engelstalige versie kan vinden.
Reactie by Hannah — 21 november 2008 @ 2.15 uur
Beste Mevr. Van Santen,
na het lezen van jullie artikel had ik enkele vragen omtrent ene Mark Z. Danielewski. Zelf ben ik al jarenlang een fan van deze ongebruikelijke schrijver. Groot was dan ook het genoegen om ijzersterke vertalingen te kunnen lezen van House of Leaves en The Fifty Year Sword.
In jullie artikel is er sprake van een nieuwe editie van het Kaartenhuis. Betreft dit gewone heruitgave van de eerste druk of werden bepaalde zaken aangepast?
Daarnaast had ik graag geïnformeerd naar de mogelijkheid tot het verkrijgen van een kopie van de lijst van voorschriften die werden vooropgesteld bij de vertaling van Only Revolutions naar Niets dan Omwentelingen (enige correspondentie waaruit aanwijzingen van Danielewski blijken zou ten zeerste worden geapprecieerd). Het zou zeer interessant zijn om te kunnen zien op welke manier de vertalingen van Danielewski’s boeken verliepen. Werden bij het prachtige ‘Vijftig Jaars Zwaard’ eveneens dergelijke voorschriften gehanteerd of waren julie toen vrij? Hopelijk zijn dit vragen waaraan een positief gevolg kan worden gegeven.
Reikhalzend uitkijkend naar de vertaling van Only Revolutions (werd er een publicatiedatum vooropgesteld, het laatse bericht dat ik ontving van De Bezig Bij was begin Februari 2009).
vriendelijke groeten en prettige Kerstdagen,
Kris
Reactie by Kris — 23 december 2008 @ 21.23 uur
Dag,
Wat geweldig om hier eens het verhaal te lezen van de vertalers en over de vertaling. Ik zit namelijk al jaren te wachten op de Nederlandse vertaling van Only Revolutions, en houd constant mijn hart vast voor wat er allemaal verloren zal gaan. Het is mij duidelijk dat dat onvermijdelijk is. Wat een enorme, en vrijwel onmogelijke klus, die inderdaad nooit af zal zijn. Zo’n joyciaans boek is eigenlijk een godsgruwel om te vertalen, en als je dan ook nog lijsten van do’s en don’t’s krijgt…
Op het forum over de boeken van Danielewski is men ook verrassend snel opgehouden het boek te interpreteren, terwijl men over House Of Leaves niet uitgesproken raakt. De raadsel daarin waren blijkbaar zelfs nog wat toegankelijker dan die in Only Revolutions.
Ik snap deze man, MZD, niet en vind hem tegelijk daardoor volkomen briljant. Met House Of Leaves schreef hij mijns inziens al boekgeschiedenis (het boek wordt ook veel gebruikt op universiteiten in Amerika), Only Revolutions zal pas in de toekomst op waarde geschat worden. Hij lag een maand na publicatie al in Scheltema voor €4; men had er slechts enkele exemplaren van kunnen verkopen.
Ik zal vaak gruwen om te zien wat er verloren is gegaan in de vertaling (alleen die titel al…waar zijn de o’s met hun kleuren en symbolische afstanden tot elkaar?) maar ik zal jullie ook prijzen om jullie kunststaaltje vertalen, en vrijwel zeker weer net zo geraakt zijn door het verhaal en de kunst van het boek als bij de engelstalige editie.
Ontzettend bedankt voor het overbrengen naar de Nederlandse taal van deze kunstwerken. Danielewski is ondertussen alweer bezig met een nieuw project. Ik wens jullie veel succes!
Vriendelijke groet,
Richard
Reactie by Richard — 8 september 2009 @ 7.27 uur
Ha, een lezer!
Als het goed is ligt “Omwentelingen” volgende week, of de week daarop in de winkel. De corrector & de zetter hebben er ook nog een hele klus aan gehad. Wij hebben het boek persklaar gemaakt op een drukproef, wat het tellen van het juiste aantal woorden er niet eenvoudiger op maakte & ontdekten bovendien pas in een vrij laat stadium dat het programma Word niet erg nauwkeurig is in tellen: allerlei tekens zoals liggende streepjes waren als woord meegeteld.
Wij houden nu ons hart vast voor reacties van lezers & recensenten.
Er zijn zoveel verschillende manieren mogelijk om het boek te vertalen, dat de vraag of we de juiste keuzes maakten ongeveer op elke bladzij bovenkwam.
Het Kaartenhuis was een boek dat vaak tegenstrijdige reacties opwekte: ik vond het een van de leukste boeken die ik vertaald heb, lezers vonden het prachtig of haakten geërgerd af.
Overigens hebben we eigenlijk het meeste contact gehad met de schrijver tijdens het vertalen van het VijftigJaarsZwaard. Onder het genot van vele ‘kistjes’ sake hebben we bijvoorbeeld uren doorgepraat over de naam van een bepaalde vlinder.
vriendelijke groet
Martine
Reactie by Martine Vosmaer — 9 september 2009 @ 12.09 uur
Geachte Martine (want achten doe ik jullie zeker om het vertalen van het onmogelijke moois van MZD),
Leuk om een reactie van je te lezen. Tja, wat een putklus, zo’n boek. Ik snap eerlijk gezegd nog steeds niet waarom elk boek vertaald moet worden. Men kan toch Engels leren lezen? Maar de ‘lol’ van het vertalen mag jullie natuurlijk ook niet onthouden worden.
Bijzonder om te horen dat er nog het meeste contact was bij Het Vijftig Jaars Zwaard. Het was natuurlijk de eerste kennismaking met zijn ‘nieuwe’ taalgebruik, oefenend voor Only Revolutions. Toch had ik verwacht dat het juist vertalen van House of Leaves een stuk complexer was en meer medewerking vereiste. Maar goed; het was ook onmogelijk alle verborgen codes in de Engelse tekst naar het Nederlands over te brengen…
Fijn om nu een béétje zekerheid qua publicatiedatum te krijgen, 2 jaar na de eerst aangekondigde datum… Nog steeds is er op het net geen datum te vinden buiten ‘september 2009’. Ik sta te popelen hem in mijn handen te hebben, en me te laven en ergeren aan jullie vertalingskunsten. Ik zal zeker even mijn mening hier ventileren…
Bedankt voor al het werk! Het wordt zeer gewaardeerd en bewonderd!
Vriendelijke groet,
Richard
Reactie by Richard — 12 september 2009 @ 17.18 uur
Beste Richard
We hadden best meer contact met MZD willen hebben tijdens het vertalen van het Kaartenhuis, maar hij was toen onbereikbaar. Ik meen dat hij op tournee was met z’n zusje Poe. Hij had geen idee dat het misschien handig zou zijn geweest om ons hier en daar wat te helpen.
Overigens zijn we nadat de vertaling al was uitgekomen nog door hem ‘overhoord’, en de meeste grappen en verwijzingen hadden we gelukkig wel gezien, maar er zijn ons natuurlijk ook dingen ontgaan, dat is onvermijdelijk.
Martine
Reactie by Martine Vosmaer — 13 september 2009 @ 12.57 uur
Waarde Richard,
Ik moet even reageren op je eerste alinea. Je snapt nog steeds niet waarom elk boek vertaald moet worden, want men kan toch Engels leren lezen, schrijf je? Ja, dat kan, en er zijn ook best boeken waarvoor de kennis van het Engels van de gemiddelde Nederlandse lezer (op plotniveau, men kan het verhaal volgen) wel toereikend is. Er zijn echter ook boeken waarvoor een aanmerkelijk grondiger kennis van die taal nodig is, en het is niet ieder gegeven om *die* boeken in het Engels te lezen — al was het maar omdat de meesten domweg niet in de gelegenheid zijn, of geen tijd hebben, om zich die diepgaande kennis eigen te maken.
En er zijn ook boeken die uit andere talen worden vertaald. Lang niet iedereen leest vlot Frans, Duits, Spaans of Italiaans, en we mogen zielsblij zijn dat er vertalers zijn die de Scandinavische, Hongaarse, Turkse enz. literatuur voor ons kunnen ontsluiten.
Bovendien vertalen de dames Vosmaer en Van Santen hun boeken niet voor hun ‘lol’. Het is hun beroep, waarvoor ze hebben gestudeerd en dat ze tot in de finesses beheersen.
Met de bewondering die je uitspreekt ben ik het dus van harte eens.
Vriendelijke groet,
Gerda Baardman
Reactie by Gerda Baardman — 13 september 2009 @ 14.54 uur
Beste Gerda,
Ik begrijp heel goed dat niet iedereen het Engels voldoende beheerst om alle boeken geschreven in die taal te lezen. Ik doelde er vooral op dat het vertalen zo ver gaat: zelfs vrijwel onvertaalbare boeken (waarbij veel van de eigenheid van taalgebruik en stijl verloren kan gaan) worden vertaald. Neem als extreem voorbeeld Finnegans Wake…een geval apart waar het een hersenbrekende sport wordt om een goed sluitende vertaling te produceren.
Je kunt je afvragen waar de grenzen van het vertalen liggen. Wanneer overtreedt je de grens van respect naar het origineel, en raakt er te veel verloren van de stijl, klank, sfeer van de oorspronkelijke tekst? De lezer die enkel de Nederlandstalige editie leest, zal het verschil niet merken. Maar is die lezer het belangrijkste? Moet die ten koste van alles bediend worden? Moet er niet met waardigheid en respect met kunst omgegaan worden? Als ik een Vermeer bij benadering naschilder, mag dat dan in een museum hangen?
Je merkt in bovenstaand artikel dat het vertalen op den duur ook van een leuke ‘sport’ kan verworden tot een kwelling. Natuurlijk; het is het werk van de vertaalsters, en er zullen vast projecten tussen zitten die ze met enige tegenzin doen om brood op de plank te krijgen. Toch denk ik dat, zoals bij ieder die van zijn hobby zijn werk heeft gemaakt, ze over het algemeen erg veel lol hebben aan het al vertalend bijna herschrijven van boeken. Daar kunnen ze echter beter zelf uitspraken over doen, dan dat ik hen deze toedicht.
Het lijkt mij in ieder geval geweldig werk, en telkens weer een grote uitdaging de klank en stijl van het origineel in het Nederlands proberen te vatten.
Persoonlijk moet ik er niet aan denken Only Revolutions te mogen vertalen. Het is zo gelaagd en zo origineel dat het vooruitzicht van de kwelling mij er direct van zou doen afzien. Dus immer de bewondering dat deze beide dames zoiets aandurven en het afkrijgen, zonder het resultaat te beoordelen. Dat kan trouwens, volgens laatste berichten, vanaf 8 oktober…weer is de publicatiedatum verschoven. Ik graaf mij ondertussen nog weer even in in House of Leaves!
Groet, Richard
Reactie by Richard — 25 september 2009 @ 12.49 uur
Beste,
heb eindelijk jullie vertaling van Only Revolutions in mijn handen. Hoedje af voor het feit dat jullie deze taak op zich hebben durven nemen! Het lijkt mij een haast onmogelijke opdracht om een werk met dergelijke opgelegde beperkingen tot een leesbaar geheel te maken. Ik zou dan ook graag nog eens willen terugkomen op de eerder gestelde vraag of jullie iets meer kunnen/willen uitweiden over de voorschriften die werden vooropgesteld bij de vertaling van Only Revolutions naar Niets dan Omwentelingen.
Het feit dat de pagina’s met ‘only found here’ ontbreken laten mij vermoeden dat er uiteindelijk geen woorden absoluut moesten worden vermeden in de vertaling, of heb ik het mis (ben nog niet zo ver gevorderd in het lezen)?
groeten,
Kris
Reactie by Kris — 22 oktober 2009 @ 12.39 uur
Beste Kris,
Dat is waar, je had al eens gevraagd naar die voorschriften (the style sheet) en ik zal ze een dezer dagen hier publiceren, maar ze eindigden met de bemoedigende woorden:
That’s enough.
More than enough.
O, probably way too much.
In other words please feel free to disregard it all and go along in your
own way.
Take a deep breath now.
And let go.
Z
groet
Martine
Reactie by Martine Vosmaer — 25 oktober 2009 @ 11.00 uur
Beste Martine,
dat is GEWELDIG nieuws! Ben ondertussen wat verder gevorderd in jullie vertaling en moet zeggen dat het een mooi leesbaar geheel is geworden! De woordkeuzes blijven natuurlijk zeer subjectief en het kan niet anders dat er bepaalde zaken door het vertalen een beetje in rook zijn opgegaan. Zoals MZD stelde: go along in your way. Het blijft voor mij een misterie dat MZD zo secuur is op zijn eigen werk en bij de vertaling geen probleem heeft om het werk los te laten. Is het niet zo dat er auteurs zijn waarbij het technische aspect veel minder prominent aanwezig is maar die toch veel nauwer betrokken zijn bij de vertaling van hun werk? Desalniettemin blijft het een prachtige vertaling die hopelijk de appreciatie zal hebben die ze verdient. Heb je soms enig nieuws over een bezoek van MZD aan Nederland?
vriendelijke groeten,
Kris
Reactie by Kris — 26 oktober 2009 @ 13.44 uur
Beste Martine,
heb je nog enig nieuws? Heb zonet een eerste snelle lezing van Omwentelingen beëindigd en moet jullie echt feliciteren voor jullie vertaling! Het leest echt als een trein! De eerste recensie op cutting edge was vernietigend maar volgens mij volledig onterecht. Het blijft ook een geweldig moeilijk boek in zijn oorspronkelijke staat en dat is gelukkig ook gebleven met de vertaling. Het vraagt een serieuze inspanning van de lezer en niet iedereen wil voor een boek echt wat tijd vrijmaken en inspanningen leveren. Nogmaals: proficiat! Waarom werden eigenlijk de gekleurde bladwijzers overboord gegooid? Enfin, ik hoop werkelijk dat je snel het style sheet publiceert zodat nog meer details over het boek en de vertaling ervan publiek worden. Dat zou nu pas een echt Sinterklaascadeau zijn! BTW: we zijn ook echt braaf geweest dit jaar 🙂
Reactie by Kris — 22 november 2009 @ 19.42 uur