Boekvertalers Over het vak, de vertaler, de wereld en het boek

Hieronder vertelt Ellis Post Uiterweer, vertaler van Torak en Wolf – De verbroken eed door Michelle Paver, iets over dit boek. De oorspronkelijke titel is: Oathbreaker, en de vertaling is verschenen bij uitgeverij House of Books.

Dit is alweer het vijfde deel in de serie Avonturen uit een magisch verleden. Er volgt nog één deel. In dit boek raakt Torak een vriend kwijt. Hij zweert een dure eed: hij zal wraak nemen. Er wacht hem een moeizame tocht door het Dichte Woud, waar de daar rondtrekkende stammen op voet van oorlog met elkaar staan.

Veel meer wil ik niet over het verhaal kwijt, maar wel iets over het vertalen ervan. Het verhaal speelt zesduizend jaar geleden. Dat heeft gevolgen voor woorden en uitdrukkingen die je kunt gebruiken. De auteur is zich daar zeer van bewust, en zal dan ook de paardenbloem in het Engels niet dandelion noemen, want dat is een verbastering van het Franse dents de lion, wat weer leeuwentand betekent. Leeuwen waren in het Noord-Europa van Torak immers niet bekend, dus zouden ze het plantje ook niet zo noemen. Daarom doopte ze de plant: hawkbit. De Nederlandse vertaler had dit probleem niet. Paarden kwamen in deze regio voor, dus kon paardenbloem prima. Ook makkelijker voor de lezer om zich er iets bij voor te stellen. Het winterkoninkje was echter een heel ander verhaal. In de wereld van Torak leven stammen met een leider, geen koning. Maar het vogeltje moest liefst een herkenbare naam krijgen, en het schijnt nogal te piepen, dus werd het een winterpieper.

Bij het eerste deel had Michelle Paver heel prettig een lijst gedaan met de namen van alle planten en dieren in het boek die ze zelf had verzonnen. Dat scheelde een hoop zoekwerk. Bij het tweede deel ontbrak die lijst. Tijdens een etentje met haar heb ik aangekaart dat het erg moeilijk voor de vertalers is om uit te zoeken wat wat is, en nu maakt ze bij elk deel een lijst met de Latijnse namen, wat het opzoeken erg vergemakkelijkt, en ze zet er ook bij welke namen ze zelf heeft verzonnen. Want net zoals bij de paardenbloem, kan de bedoelde plant in andere talen soms wel gewoon bij de naam worden genoemd. En andere keren, zoals bij het winterkoninkje, moet de vertaler zelf iets veranderen.

Ook bij uitdrukkingen moet de vertaler goed oppassen om niet uit de toon te vallen. Torak kan anderen bijvoorbeeld niet tegen zich in het harnas jagen. Alles moet in de stijl van het verleden blijven. Daarom ook heb ik de paarden koppen en poten gegeven, en geen hoofden en benen. Nu worden paarden als edele dieren beschouwd, maar in de tijd van Torak waren het gewoon dieren in het Woud, net zoals de herten, elanden en everzwijnen.

De boeken over Torak zijn spannend, maar ook mooi. De natuur waarin hij leeft, wordt uitvoerig beschreven, maar nooit op een manier dat het saai wordt. Dat komt doordat alles leeft, elke boom en elke grasspriet is als het ware een personage in het verhaal. Als de wind door de bladeren strijkt, fluisteren de bomen. Steen kan bars zijn, wegrollende kiezelsteentjes kunnen Torak willen tegenhouden. De mensen in de boeken hebben groot respect voor de natuur en laten niets verloren gaan. Na de jacht wordt alles van het gedode dier gebruikt. En altijd wordt het dier bedankt voor zijn gaven.

Een ander vertaalprobleem waar ik Michelle Paver op heb gewezen, is de Engelse gewoonte dieren aan te duiden met: it. ‘Het’, in het Nederlands. In het Nederlands kan dat alleen als je over ‘het dier’ schrijft: het knabbelde aan de boomschors. Maar naar de orka kun je niet verwijzen met ‘het’. En ik wilde het graag goed doen, helemaal in de sfeer van Michelle, en zat met de handen in het haar. Nadat ik via de uitgever met haar contact had gezocht, geeft ze nu ook aan of een dier mannelijk of vrouwelijk is. Het is heel prettig om een auteur te vertalen met zoveel begrip voor de vertalers!

Torak en Wolf is een boek voor kinderen vanaf een jaar of elf. Kinderen merken veel op, en het zal hen dan ook niet ontgaan dat de kaarten op het schutblad bij dit deel niet foutloos zijn. Zo staat er bijvoorbeeld nog in het Engels: Blackwater, waar Zwarte Water zou moeten staan. Ook wordt er gesproken over het Diepe Woud, waar Dichte Woud had moeten worden geschreven. Jammer. Vertalers besteden veel zorg aan de vertaling. Bij alle andere delen kreeg ik ook deze kaarten ter vertaling aangeboden. Deze keer was dat dus niet het geval.

Ik heb dit alles geschreven met in mijn achterhoofd de gedachte dat kinderen over Torak en Wolf boekbesprekingen houden. Ik hoop dat ze hier stof hebben kunnen opdoen om iets meer over de boeken te kunnen vertellen dan alleen het verhaal.

Zie ook: Torak en Wolf, De geestenjager (deel 6).