De historische trilogie die ik momenteel vertaal speelt zich af in de achttiende eeuw en de auteur heeft zich de moeite getroost oude en ouderwetse woorden in de tekst te verwerken. Een van die woorden is dottle. De zin luidt: He knocked the dottle from his pipe. En de persoon die dit doet is de kapitein van een walvisvaarder.
Wanneer je dottle opzoekt, zie je dat Van Dale Engels-Nederlands als vertaling ‘klokhuis’ geeft. Een controle in Van Dale N-N bevestigt dat ‘klokhuis’ inderdaad onder andere betekent: ‘overblijfsel van tabak in een pijp die gedeeltelijk leeggerookt is’.
Dilemma
Toch stelt dit de vertaler voor een dilemma. Een klokhuis is immers voor de meeste mensen het binnenste van een appel of een peer, niet het overblijfsel van tabak in een pijp. Uit de context is wel duidelijk dat de kapitein zijn pijp uitklopt, maar is het nodig om de letterlijke vertaling van dottle erbij te zetten, als het een woord is dat in Nederlandse oren heel andere connotaties oproept? Is het feit dat de auteur het woord in de brontekst heeft gezet afdoende reden om het in de vertaling over te nemen, en het niet te laten bij een wat algemener vertaling zoals ‘hij klopte zijn pijp uit’?
Discussie
Ik besloot het vraagstuk voor te leggen aan mijn collega’s van de boekvertalerslijst en er ontspon zich een interessante discussie. Hier is een samenvatting van de argumenten vóór en tégen het gebruik van ‘klokhuis’, waarbij ik nog wil aanstippen dat drie collega’s die Engels als moedertaal hebben, het woord dottle niet kenden:
- Ik ben er heel erg tegen om als vertaler medeverantwoordelijk te kunnen worden gesteld voor het verdwijnen van woorden uit de Nederlandse taal. Een van de betekenissen van ‘klokhuis’ is ‘restant tabak’. Bovendien hoeven wij de lezer niet aan de hand te nemen. Het is aan de lezer om, als hij een woord niet kent, hetzij het woordenboek te raadplegen hetzij de wenkbrauwen fronsend door te lezen.
- Ben het hier toch niet helemaal mee eens. Het hangt uiteraard van het type boek, de context en de doelgroep af, maar ik vind dat je midden in een goed lopend verhaal de lezer geen raadsels moet opgeven of moet dwingen het woordenboek uit de kast te halen.
- Ik ken ‘klokhuis’ in deze betekenis helemaal niet, dus ik zou het er absoluut uit halen.
- Maar, voor zover ik begreep, zit de lezer in de walvisvaart van een aantal eeuwen terug. Dan komt hij wel meer tegen waar hij nog niets van weet. Hij neemt zoiets voor kennisgeving aan of ziet er aanleiding in zijn woordenschat uit te breiden. De schrijver gebruikt het woord dottle wel degelijk bewust. En iets anders: nu en dan lees ik iets over een doelgroep. Het is heel goed mogelijk dat een schrijver een doelgroep heeft, maar een vertaler heeft die niet. De brontekst is de maat der dingen. He knocked the ashes out of his pipe is dus eerder met ‘Hij klopte zijn pijp uit’ te vertalen dan He knocked the dottle out of his pipe.
- O, ik ben er fel op tegen om de bewuste keuze van auteurs er zomaar uit te slopen omdat mijn woordenschat in het Nederlands (en vermoedelijk dan ook wel het Engels) te beperkt is om zo’n laagfrequent woord te kennen. Wat mij betreft zorgen dat soort woorden juist vaak voor de sjeu in een boek en stimuleren de verbeelding.
- Het grote verschil tussen dottle en ‘klokhuis’ is dat dottle niets anders dan een restant tabak betekent, en dat met ‘klokhuis’ niet het geval is. Je geeft met ‘klokhuis’ een bizarre meerwaarde aan een in het Engels obscuur woord, en dat heeft de auteur vast niet bedoeld.
- Ik geloof dat ik ook aan de kant sta van degenen die voor een omschrijving zouden kiezen. Er bestaat hier m.i. namelijk een fundamenteel verschil tussen dottle en ‘klokhuis’. Aan de ene kant een onbekend woord waarvan de lezer de betekenis uit de context kan opmaken. Aan de andere kant een onbekende betekenis van een welbekend woord. Die onbekende betekenis kan tot verwarring leidden.
- Als die verwarring niet door de schrijver bedoeld is, moet je die als vertaler ook niet scheppen, vind ik.
- Maar in het woordenboek staat toch dottle = ‘klokhuis (restant tabak in een pijp)’, waarbij ik de toevoeging tussen haakjes beschouw als een toelichting op klokhuis omdat mensen anders misschien aan een appel denken, zeker als ze niet een context met een pijp hebben. En in de dikke Van Dale staat onder klokhuis ook gewoon ‘restant tabak in een pijp’ of iets dergelijks. Dus ik zie niet dat dottle vertalen met ‘klokhuis’ neerkomt op toevoegen van iets wat er in de bron niet staat.
Aarzel niet, beste bloglezers, om hieraan uw mening toe te voegen. Zowel over dottle als over de principiële vraag die hier is gesteld.
Als je nagaat dat ‘klokhuis’ duidt op ‘het binnenste van iets’ (VanDale), en gezien de mooie voorbeelden in het WNT (zie onder), pleit ik ervoor het woord hier te gebruiken, zeker omdat het bewuste verhaal in de 18e eeuw speelt.
Waarschijnlijk komt ook de Engelse lezer weleens een woord voor dat hij niet kent. En dat ‘dottle’ maar één betekenis heeft en klokhuis meerdere betekenissen, soit.
Marijke
5. In fig. toepassingen van de bet. 4).
á´?a. In ’t algemeen: het binnenste van iets.
á´?b. De prop halfverbrande tabak met asch in een pijp die men gedeeltelijk heeft leeg gerookt.
Dat het klokhuis van zijn pijp op zijn teenen te huis gekomen zijnde, en aldaar verder voedsel tot verbranding zoekende, hem die pijn veroorzaakte, de wakker v. zon, Twee-en-dertig W. 1, 312.
Dat de habitués van den pot … dopjes voor hunne pijpen vroegen …, geschiedde om geen gevaar te loopen klokhuis of noodlottige vonk op het kostbare biljartlaken te laten vallen, beets, Na vijftig Jaar 116 [1888].
Het klokhuis van eene tabakpijp uitkoteren, de bo [1873].
Reactie by Marijke Versluys — 21 maart 2008 @ 14.08 uur
Wat een heerlijke uitdaging, zo’n woord. Ik ben er een voorstander van om het oude nederlandse woord te gebruiken. Dat is nu juist het zout in de pap bij dergelijke boeken en gaat de vervlakking tegen. Maar ik snap best waarom je er twijfels bij hebt. Wat je zou kunnen doen, is een verduidelijking in de tekst erbij zetten, zodat de lezer niet op het verkeerde been wordt gezet. Het zou dan zoiets worden als: “Hij haalde het laatste restje tabak, het (zogenaamde) klokhuis, uit zijn pijp.” Het is natuurlijk wel een toevoeging, maar je voorkomt de vergissing en de lezer weet dan ook meteen wat een klokhuis is. Als het daarna nog een keer voorkomt, kun je gewoon klokhuis gebruiken.
Lucy
Reactie by Lucy Pijttersen — 21 maart 2008 @ 18.50 uur
Mijn beslissing zou afhangen van de vraag of zo’n woord in het geheel (stijl, sfeer) van het boek past of niet. In dit boek staan meer oude en ouderwetse woorden, waarvan de lezers de betekenis misschien niet kennen. Het lijkt me dat je best ‘klokhuis’ kunt gebruiken wanneer uit de context blijkt wat het betekent. Als je desondanks blijft twijfelen (en als het woord verder niet meer voorkomt in het boek), zou je ipv ‘klokhuis’ iets als ‘uitgebrande tabaksprop’ kunnen gebruiken: ‘Hij klopte de uitgebrande tabaksprop uit zijn pijp.’ Een vertaling als ‘hij klopte zijn pijp uit’ vind ik te vlak.
Reactie by Bertie van der Meij — 27 maart 2008 @ 9.36 uur
Veel dank voor jullie reacties. Ik heb besloten om ‘klokhuis’ te laten staan. Zonder toelichting. Het woord staat heel duidelijk in de woordenboeken, dus als een lezer het niet kent en zich afvraagt wat het in de betreffende zin doet, kan hij of zij het opzoeken.
Els
Reactie by Els Franci — 11 april 2008 @ 14.22 uur